ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Η ποιότητα του περιβάλλοντος σε έναν τόπο προσδιορίζεται από τους εξής παράγοντες: 1. Τις δραστηριότητες που παράγουν ρύπους στην περιοχή. 2. Τις ποσότητες των ρύπων που εκλύονται. 3. Τους φυσικούς αποδέκτες στους οποίους αυτοί καταλήγουν. 4. Τις συγκεντρώσεις με τις οποίες εμφανίζονται οι ρύποι στους αποδέκτες. 5. Τις επιπτώσεις των ρύπων για τις συγκεντρώσεις στις οποίες εμφανίζονται. Ο προσδιορισμός αυτών των παραγόντων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων προφανώς δεν είναι εύκολος. Πολύ περισσότερο, είναι δύσκολο να γίνει με ποσοτικούς όρους. Βοήθεια στην αντιμετώπιση ορισμένων από τα προβλήματα που ανακύπτουν σχετικά δίνουν τα μοντέλα διασποράς των ρύπων. Πρόκειται για μαθηματικά μοντέλα που λαμβάνουν υπόψη τους παράγοντες και μηχανισμούς που επηρεάζουν τη διαδρομή και αραίωση των ρύπων μετά την έκλυσή τους (π.χ. άνεμος, ατμοσφαιρική ευστάθεια). Έτσι, θεωρητικά, είναι δυνατόν, γνωρίζοντας τον ρυθμό εκπομπής ενός ρύπου να υπολογίσουμε τη συγκέντρωσή του σε συγκεκριμένο αποδέκτη, σε συγκεκριμένη θέση. Όμως, στην πράξη, η εφαρμογή τους είναι δύσκολη και τα αποτελέσματά τους δεν επαληθεύονται πάντοτε. Για τον λόγο αυτόν, παρόλο που τα μοντέλα διασποράς προσφέρουν δυνατότητες αξιολόγησης της ποιότητας του περιβάλλοντος με βάση τις εκπομπές ρύπων, η επικρατούσα προσέγγιση βασίζεται στις συγκεντρώσεις ρύπων.

Έτσι, η αξιολόγηση της ποιότητας του περιβάλλοντος μιας περιοχής γίνεται με βάση νομοθετημένα ή επιστημονικά καθιερωμένα όρια τιμών συγκεντρώσεων συγκεκριμένων ρύπων. Οι ρύποι αυτοί θεωρούνται ως περιβαλλοντικοί δείκτες και οι τιμές τους συνήθως παρακολουθούνται συστηματικά με μετρήσεις σε επιλεγμένες θέσεις. Οι τιμές συγκεντρώσεων ρύπων που καθορίζονται βάσει επιστημονικών γνώσεων με σκοπό να αποφεύγονται, να προλαμβάνονται ή να μειώνονται οι επιβλαβείς επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και/ή στο σύνολο του περιβάλλοντος, ονομάζονται οριακές τιμές. Οι οριακές τιμές των ρύπων είναι νομοθετικά καθιερωμένες και δεν επιτρέπεται η υπέρβασή τους κατά τη διάρκεια καθορισμένων χρονικών περιόδων. Σημαντικό εργαλείο για την εξασφάλιση της μη υπέρβασης των οριακών τιμών αποτελούν τα όρια εκπομπών, δηλαδή, θεσμοθετημένες ανώτερες τιμές εκπομπών ρύπων από συγκεκριμένες δραστηριότητες (π.χ. βιομηχανικές μονάδες). Το σύνολο των οριακών τιμών των ρύπων σε έναν φυσικό αποδέκτη, δηλαδή, οι τιμές συγκεντρώσεων τις οποίες οι ρύποι που σημειώνονται στον φυσικό αποδέκτη δεν πρέπει αντίστοιχα να υπερβαίνουν για κάποιο καθορισμένο χρονικό διάστημα, προσδιορίζουν τα όρια ποιότητας περιβάλλοντος του συγκεκριμένου αποδέκτη. Τα βασικά κριτήρια για τη διαμόρφωση των ορίων ποιότητας είναι: • Το είδος των ρύπων στους οποίους αναφέρονται. • Η διαφορετική δράση των ρύπων σε σχέση με τον χρόνο έκθεσης σ'αυτούς. • Η πιθανή συνύπαρξη με άλλους ρύπους. • Τα αποτελέσματα σχετικών επιδημιολογικών και εργαστηριακών ερευνών. • Η υπάρχουσα μεθοδολογία προσδιορισμού των συγκεντρώσεων των ρύπων. • Η οικονομική και περιβαλλοντική πολιτική της κάθε χώρας. Τα όρια ποιότητας χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό μιας αποδεκτής ή επιθυμητής ποιότητας του περιβάλλοντος ή για τον καθορισμό καταστάσεων ρύπανσης επικίνδυνων για την υγεία (π.χ. επεισόδια ατμοσφαιρικής ρύπανσης) ή/και άλλων καταστάσεων (π.χ. προσβολές οικοσυστημάτων). Η επίτευξη και διαφύλαξη της ποιότητας του περιβάλλοντος επιτυγχάνεται με τη θέσπιση τιμών στόχων, δηλαδή τιμών συγκεντρώσεων ρύπων που θα πρέπει κατά το δυνατόν να εκπληρωθούν εντός δεδομένης χρονικής περιόδου. Οι τιμές αυτές χρησιμοποιούνται ως σημείο αναφοράς για την καθιέρωση ειδικών προγραμμάτων σε καθορισμένες περιοχές. Μια κατηγορία στόχων αναφέρεται σε μελλοντικό χρονικό ορίζοντα. Πρόκειται για τους μακροπροθέσμους στόχους που επίσης πρέπει να επιτευχθούν (αλλά μακροπρόθεσμα και αν είναι εφικτό) προκειμένου να εξασφαλισθεί η αποτελεσματική προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος. Για την αξιολόγηση της ποιότητας του περιβάλλοντος, εκτός από την ελληνική νομοθεσία, η οποία σε μεγάλο βαθμό είναι αποτέλεσμα συμμόρφωσης με τις αντίστοιχες Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χρησιμοποιούνται επίσης και τα προτεινόμενα όρια ποιότητας από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ.), τα οποία στηρίζονται σε επιστημονικά δεδομένα και έχουν αποκλειστικό κριτήριο τη διασφάλιση της ανθρώπινης υγείας. Σε πολλές περιπτώσεις, οι προτάσεις της Π.Ο.Υ. συμπίπτουν με τις αντίστοιχες τιμές της ελληνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας.

Οι οριακές τιμές προβλέπεται από τη νομοθεσία ότι σε ειδικές περιπτώσεις μπορεί να καθορίζονται σε πιο αυστηρά επίπεδα. Για παράδειγμα, σε περιοχές με ευαίσθητα οικοσυστήματα ή με ιδιαίτερα περιβαλλοντικά ή πολιτιστικά χαρακτηριστικά (π.χ. αρχαιολογικούς τόπος). Επίσης, προβλέπεται ότι σε περιοχές όπου τα επίπεδα ρύπανσης από διάφορους ρύπους είναι ήδη χαμηλότερα σε σχέση με τις οριακές τιμές, τα μέτρα που λαμβάνονται πρέπει να διασφαλίζουν κατά το δυνατόν τη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος, και γι' αυτό μπορούν να ορίζονται επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις ρύπων μικρότερες από τις οριακές τιμές, έχοντας σημείο αναφοράς τους μακροπρόθεσμους στόχους. Το ίδιο ισχύει και για περιοχές όπου προβλέπεται να υπάρξει αστική ή βιομηχανική ανάπτυξη και άρα αναμένεται αύξηση της ρύπανσης του περιβάλλοντος. Και σ' αυτή την περίπτωση είναι δυνατόν να ορίζονται επιτρεπόμενες τιμές ρύπων, μικρότερες από τις οριακές τιμές, έχοντας σημείο αναφοράς τους μακροπρόθεσμους στόχους. Τα προαναφερόμενα όρια ποιότητας χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της ποιότητας του περιβάλλοντος και για τη λήψη μέτρων προστασίας σε ετήσια και μακροπρόθεσμη βάση. Για ειδικές όμως περιπτώσεις, όπου υπάρχει ανάγκη για καθημερινή αξιολόγηση της ποιότητας της ατμόσφαιρας και για πιθανή λήψη μέτρων σε ημερήσια βάση, έχουν οριστεί για ορισμένους κρίσιμους ρύπους όρια επιφυλακής υπηρεσιών καθώς και όρια λήψης έκτακτων μέτρων σε δύο επίπεδα: - Το όριο ενημέρωσης που αντιστοιχεί στην ορισμένη τιμή συγκέντρωσης του ρύπου πέραν της οποίας η βραχύχρονη έκθεση εγκυμονεί, ιδιαίτερα για ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού, κινδύνους για την υγεία με αποτέλεσμα να καθίσταται απαραίτητη η άμεση και κατάλληλη πληροφόρηση και - Το όριο συναγερμού που αντιστοιχεί στην ορισμένη τιμή συγκέντρωσης του ρύπου πέραν του οποίου υπάρχει κίνδυνος για την υγεία του πληθυσμού εν γένει ύστερα από σύντομη έκθεση και κατά τη διαπίστωση του οποίου θα πρέπει να λαμβάνονται άμεσα συγκεκριμένα μέτρα (π.χ. περιορισμοί κυκλοφορίας αυτοκινήτων). Στην Εικόνα 1 δίνεται ένα απόσπασμα του Ημερήσιου Δελτίου Τιμών Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης της Αθήνας, στις 2 Φεβρουαρίου 2012. Σε αυτό σημειώνονται οι ακραίες τιμές συγκέντρωσης των αέριων ρύπων που μετρήθηκαν από ένα δίκτυο 15 σταθμών του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής στο λεκανοπέδιο της Αττικής, για την ημέρα έκδοσης του δελτίου και την προηγούμενη. Για κάθε ρύπο σημειώνεται η ελάχιστη και μέγιστη συγκέντρωση και ο σταθμός από όπου προήλθε αυτή η μέτρηση. Για τους ρύπους που μετρώνται σε ωριαία βάση (Ο3, ΝΟ2 και SO2) σημειώνονται στο δελτίο τα δύο όρια έκτακτων μέτρων: το όριο ενημέρωσης κοινού και το όριο συναγερμού. Για τους ρύπους που οι μετρήσεις τους γίνονται σε μεγαλύτερης διάρκειας βάση (8ωρη ή 24ωρη), σημειώνονται οι οριακές τιμές. Οι αέριοι ρύποι που σημειώνονται σε αυτό το δελτίο (Ο3, ΝΟ2, SO2, CO και σωματίδια ΡΜ10) είναι τυπικοί περιβαλλοντικοί δείκτες ποιότητας του αέρα σε αστικό περιβάλλον. Οι συγκεκριμένοι ρύποι ονομάζονται επίσης και συμβατικοί.

Σε άλλο απόσπασμα του Δελτίου, γίνεται με βάση τη μετεωρολογική πρόγνωση της Ε.Μ.Υ., μια γενική εκτίμηση - πρόβλεψη για την ατμοσφαιρική ρύπανση της Αττικής την επόμενη μέρα (στις 3 Φεβρουαρίου). Επίσης, δίνονται συνοπτικά οι μέγιστες τιμές συγκεντρώσεων των αέριων ρύπων που μετρήθηκαν την προηγούμενη μέρα και στους 15 σταθμούς του δικτύου (Εικόνα 2). Μιας μορφής ρύπανση που δεν υπόκειται σε ποσοτική αξιολόγηση είναι η λεγόμενη "αισθητική ρύπανση". Αντιπροσωπεύει μορφές επίδρασης στο περιβάλλον που έχουν αποτέλεσμα την προσβολή των αισθήσεων (όραση, ακοή, οσμή και γεύση) και την περί καλαισθησίας αντίληψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αισθητικής ρύπανσης αποτελούν οι διάφορες κατασκευές που αλλοιώνουν το τοπίο. Ειδικά οι κατασκευές και τα έργα που συνδέονται με παραγωγικές δραστηριότητες (π.χ. εργοστάσια, αποθήκες, δρόμοι, λατομεία) συχνά με την παρουσία τους προκαλούν υποβάθμιση του τοπίου, εφόσον η σωστή ένταξη σε αυτό σπάνια απασχολεί σοβαρά τον σχεδιασμό τους.