ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

Με τον όρο περιβαλλοντική διαχείριση, νοείται η συστηματική διαχείριση όλων των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης οι οποίες έχουν, ή θα μπορούσαν να έχουν, επίδραση στο περιβάλλον, δηλαδή των δραστηριοτήτων που συνεισφέρουν στο περιβαλλοντικό αποτύπωμά της. Τέτοιες δραστηριότητες περιλαμβάνουν ενδεικτικά:

• • Την κατανάλωση ενέργειας για τις παραγωγικές διαδικασίες αλλά και την υποστήριξη των κτιριακών εγκαταστάσεων.
• • Την εξόρυξη και μεταφορά πρώτων υλών και τη μετέπειτα επεξεργασία τους.
• • Τη συσκευασία και μεταφορά των προϊόντων.
• • Τη συντήρηση των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού.
• • Την απόρριψη των απόβλητων της παραγωγικής διαδικασίας, αλλά και των ίδιων των προϊόντων όταν ολοκληρωθεί ο κύκλος ζωής τους.

Στόχος της περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι η μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος ή, με άλλα λόγια, η βελτίωση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς της επιχείρησης. Η βελτίωση αυτή μπορεί να επιτευχθεί και με την εφαρμογή αποσπασματικών μέτρων. Όμως, καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται με την υιοθέτηση και εφαρμογή ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ) που περιλαμβάνει την αναγκαία οργανωτική δομή, δραστηριότητες, διαδικασίες, ρόλους και υπευθυνότητες, κατάλληλες πρακτικές, διεργασίες και πόρους με στόχο την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των παραγωγικών διαδικασιών, των προϊόντων, των υπηρεσιών ή των λειτουργιών της επιχείρησης. Η περιβαλλοντική διαχείριση μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε επιχείρηση, είτε αυτή ασχολείται με την παραγωγή, τη μεταποίηση, την παροχή υπηρεσιών, το εμπόριο κ.λπ. Συχνά, οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) δεν έχουν πλήρη συνείδηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των δραστηριοτήτων τους. Σύμφωνα με σχετική έρευνα στην Ευρώπη, ένα μεγάλο ποσοστό από αυτές (κυμαίνεται μεταξύ 75 % και 90 %), πιστεύουν ότι οι δραστηριότητές τους δεν έχουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Για τον λόγο αυτό, δεν κρίνουν αναγκαία τη θέσπιση μέτρων βελτίωσης της περιβαλλοντικής τους συμπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστικό ότι από την έρευνα προέκυψε ότι μόνο το 6 % των ΜΜΕ εφαρμόζουν Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ενδείξεις ότι μολονότι τα συστήματα και τα μέσα περιβαλλοντικής διαχείρισης χρησιμοποιούνται λιγότερο από τις ΜΜΕ απ’ ό,τι από τις μεγαλύτερες εταιρείες (εν μέρει, λόγω του κόστους που συνεπάγεται ο εξωτερικός έλεγχος), όταν τελικά υιοθετηθούν, έχουν, συνήθως, σημαντικά αποτελέσματα. Για να έχει θετικά αποτελέσματα ένα Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στο είδος και το μέγεθος της επιχείρησης στην οποία εφαρμόζεται. Τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ακολουθούν τη διαχειριστική μέθοδο PDCA (Plan-Do-Check-Act). Σύμφωνα με αυτή, τα βασικά στάδια εφαρμογής τους σε μια επιχείρηση περιλαμβάνουν: - Τον εντοπισμό και καταγραφή όλων των δραστηριοτήτων της επιχείρησης οι οποίες έχουν, ή θα μπορούσαν να έχουν, επίδραση στο περιβάλλον (π.χ. κατανάλωση νερού, εκπομπές ρύπων, πρόκληση θορύβου, εκπομπές ακτινοβολίας κ.λπ.).

• - Τη θέσπιση περιβαλλοντικής πολιτικής, η οποία θα προβλέπει, τουλάχιστον, συμμόρφωση με όλες τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις που αφορούν το περιβάλλον και συνεχή βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων της επιχείρησης.
• - Τον καθορισμό αρμοδιοτήτων για την τήρηση και παρακολούθηση της εφαρμογής της περιβαλλοντικής πολιτικής.
• - Τον καθορισμό συγκεκριμένων (κατά το δυνατόν ποσοτικών) στόχων για την παρακολούθηση της εφαρμογής του συστήματος και την τήρηση των δεσμεύσεων της ακολουθούμενης περιβαλλοντικής πολιτικής. Οι στόχοι θα πρέπει να διατυπώνονται με σαφήνεια τόσο ως προς το περιεχόμενό τους όσο και ως προς το  χρονοδιάγραμμα επίτευξης.
• - Τον καθορισμό συγκεκριμένων διαδικασιών για την επίτευξη των στόχων. Το πόσες διαδικασίες χρειάζεται να έχει μια επιχείρηση ή πόσο πολύπλοκες θα είναι αυτές, εξαρτάται από το είδος και το μέγεθός της.
• - Τη διενέργεια εσωτερικών περιβαλλοντικών ελέγχων για τη συστηματική, τεκμηριωμένη, περιοδική και αντικειμενική αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων της επιχείρησης, του συστήματος διοίκησης και των εφαρμοζόμενων μέτρων και διεργασιών για την προστασία του περιβάλλοντος.
• - Την επαλήθευση των ελέγχων και της εν γένει τήρησης των δεσμεύσεων της ακολουθούμενης περιβαλλοντικής πολιτικής από διαπιστευμένο επιθεωρητή περιβάλλοντος. Η επαλήθευση αυτή προσδίδει κύρος και δημοσιότητα στην περιβαλλοντική πολιτική της επιχείρησης.

Τα βασικά αυτά στάδια ενός συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι λογικό ότι θα πρέπει να υποστηρίζονται:

• - Από το προσωπικό της επιχείρησης που θα πρέπει να ενημερώνεται, να εκπαιδεύεται και να ευαισθητοποιείται για το Σύστημα και τις ειδικότερες δράσεις ή συμπεριφορές που απαιτούνται από τον καθένα στα πλαίσια της εφαρμογής του. Για παράδειγμα, τα προγράμματα ανακύκλωσης στηρίζονται συνήθως στη χρήση κάδων διαφορετικού χρώματος για διαφορετικά ανακυκλώσιμα υλικά. Ένα τέτοιο πρόγραμμα έχει πολύ μικρές πιθανότητες να πετύχει αν οι εργαζόμενοι δεν έχουν ευαισθητοποιηθεί για το θέμα της ανακύκλωσης και ενημερωθεί για το είδος των ανακυκλώσιμων υλικών που πρέπει να τοποθετούνται σε κάθε κάδο.
• - Με τη συγγραφή ενός Εγχειριδίου όπου θα περιγράφονται οι ευθύνες και οι αρμοδιότητες του προσωπικού και οι διαδικασίες που η επιχείρηση θα πρέπει να ακολουθεί προκειμένου να ελέγχει τις περιβαλλοντικές της επιδόσεις και να επιτύχει τους στόχους που θέτει κάθε φορά. To εγχειρίδιο θα είναι ουσιαστικά ο οδηγός της πορείας της επιχείρησης μέσα από τις περιβαλλοντικές υποχρεώσεις και περιορισμούς που της έχουν τεθεί ή έχει η ίδια θέσει.
• - Με την τήρηση αρχείων που σχετίζονται με τις περιβαλλοντικές επιδόσεις της επιχείρησης. Για παράδειγμα, αντίγραφα λογαριασμών ενεργειακών καταναλώσεων, αποτελέσματα μετρήσεων περιβαλλοντικών παραμέτρων ή πιστοποιητικά συντήρησης του συστήματος θέρμανσης/ψύξης των γραφείων. Κάποια από τα αρχεία  ίσως αφορούν την εσωτερική λειτουργία του συστήματος διαχείρισης. Για παράδειγμα, οι σημειώσεις που κρατήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας σύσκεψης για την πορεία εφαρμογής του προγράμματος. Ουσιαστικά, τα αρχεία τεκμηριώνουν την εφαρμογή του προγράμματος περιβαλλοντικής διαχείρισης και την τήρηση των διαδικασιών που αναφέρονται στο εγχειρίδιο.

Τα Διεθνή Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Προς το παρόν, υπάρχουν δύο ευρέως αποδεκτά Διεθνή Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης: το ISO 14001:2004 και το EMAS.

α. ISO 14001:2004. Ο ISO (International Organization for Standardization) είναι ο διεθνής οργανισμός προτυποποίησης που έχει δημιουργηθεί με στόχο την ανάπτυξη και δημοσίευση προτύπων κάθε είδους. Αποτελεί ένα δίκτυο από εθνικούς οργανισμούς προτυποποίησης από 162 χώρες (από την Ελλάδα συμμετέχει ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης - ΕΛΟΤ). Ο ISO έχει αναπτύξει το πρότυπο σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης ISO 14001:2004. To πρότυπο αυτό μπορεί να εφαρμοστεί από οποιαδήποτε επιχείρηση και αποσκοπεί στη συστηματοποίηση της περιβαλλοντικής της διαχείρισης και επομένως στη βελτίωση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς και αποδοτικότητάς της (Εικόνα 1). To πρότυπο περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο τα βασικά στάδια που αναφέρθηκαν ήδη στην προηγούμενη παράγραφο, αλλά απαιτεί να εκτελούνται με έναν περισσότερο οργανωμένο και τυπικό τρόπο. Μια επιχείρηση που ενδιαφέρεται να εφαρμόσει ISO 14001 συνήθως απευθύνεται σε εξειδικευμένους συμβούλους, οι οποίοι αναλαμβάνουν να αναλύσουν τις περιβαλλοντικές δραστηριότητές της και στη συνέχεια να αναπτύξουν ένα σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης, τo οποίο ταιριάζει στο είδος, το μέγεθος και την εταιρική κουλτούρα της συγκεκριμένης επιχείρησης. To σύστημα αυτό πρέπει να πιστοποιηθεί από έναν φορέα πιστοποίησης. Οι φορείς πιστοποίησης έχουν οι ίδιοι διαπιστευτεί από το Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης Α.Ε. (Ε.ΣΥ.Δ. Α.Ε.). Δηλαδή, έχει βεβαιωθεί από μια αρχή ότι διαθέτουν την ικανότητα και την εμπειρία να αξιολογούν συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης. Πολλές εκατοντάδες ελληνικές επιχειρήσεις έχουν πιστοποιηθεί σύμφωνα με το πρότυπο ISO 14001 μέχρι σήμερα. Φορέας πιστοποίησης μιας επιχείρησης κατά ISO 14001 είναι ο ΕΛΟΤ. Η διαδικασία που εφαρμόζεται σχετικά περιλαμβάνει σε γενικές γραμμές τα ακόλουθα διαδοχικά βήματα:

• - Υποβολή αίτησης και σχετικής τεκμηρίωσης.
• - Διενέργεια Προκαταρκτικής Αξιολόγησης (προαιρετικά).
• - Διενέργεια Επιθεώρησης Αρχικής Αξιολόγησης (Α και Β φάση).
• - Λήψη απόφασης για πιστοποίηση. Σε περίπτωση θετικής απόφασης, έκδοση πιστοποιητικού συμμόρφωσης τριετούς διάρκειας.
• - Διενέργεια Επιθεωρήσεων Επιτήρησης (2 τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της τριετίας).
• - Στην τριετία, διενέργεια Επιθεώρησης Επαναξιολόγησης.

Σε περίπτωση θετικής αξιολόγησης, ανανέωση του πιστοποιητικού συμμόρφωσης για άλλα τρία χρόνια και επανάληψη της διαδικασίας των επιθεωρήσεων. Το αποτέλεσμα της διεργασίας Πιστοποίησης είναι η χορήγηση του Πιστοποιητικού Συμμόρφωσης Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και η απονομή του Ελληνικού Σήματος, ως επιβεβαίωση της εφαρμογής από τον πιστοποιημένο οργανισμό ενός αποτελεσματικού και αξιόπιστου Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης.

β. EMAS. To Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (Eco Management & Auditing Scheme – EMAS) είναι ένας μηχανισμός που έχει αναπτυχθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση με βάση τον Κανονισμό (ΕΚ) 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου "για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε κοινοτικό σύστημα οικολογικής διαχείρισης και οικολογικού ελέγχου". Περιλαμβάνει ένα πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης και τη διαδικασία πιστοποίησης και ελέγχου των επιχειρήσεων που εφαρμόζουν το πρότυπο αυτό. To EMAS αποτελεί ένα τυπικό πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης, αλλά, επιπλέον, προωθεί τη συνεχή βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων των επιχειρήσεων που συμμετέχουν σε αυτό, καθώς και τη γνωστοποίηση της περιβαλλοντικής προόδου κάθε επιχείρησης στο ευρύτερο κοινό με την ετήσια δημοσίευση σχετικών εκθέσεων. Οι επιχειρήσεις που εφαρμόζουν το EMAS πιστοποιούνται μόνο από το ΥΠΕΚΑ και όχι από φορείς πιστοποίησης (όπως ισχύει για το ISO 14001). Τον Μάιο του 2012 το Ελληνικό Μητρώο EMAS περιελάμβανε 43 επιχειρήσεις. Η πιστοποίηση μιας επιχείρησης κατά EMAS επιβεβαιώνεται με τη χρήση του λογότυπου του EMAS.Διευκρινίζεται ότι η σχετική πιστοποίηση δεν αφορά τις ιδιότητες κάποιου συγκεκριμένου προϊόντος ή μιας υπηρεσίας. Αφορά όμως τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί μια επιχείρηση (ή ένας συγκεκριμένος χώρος δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης) κατά τη διαδικασία παραγωγής των προϊόντων ή παροχής των υπηρεσιών. Αυτός είναι και ο λόγος που το λογότυπο του EMAS δε χρησιμοποιείται πάνω σε προϊόντα, παρά μόνο σε έγγραφα, επιστολόχαρτα, εκδόσεις, διαφημίσεις ή επιγραφές μιας καταχωρισμένης επιχείρησης. Ο πολίτης που βλέπει ότι μια επιχείρηση έχει πιστοποιηθεί κατά EMAS, μπορεί να γνωρίζει ότι η συγκριμένη επιχείρηση έχει εντοπίσει τις σημαντικές επιπτώσεις της λειτουργίας της στο περιβάλλον, έχει ελεγχθεί για συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία και έχει θέσει σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα συνεχούς μείωσης των περιβαλλοντικών της επιπτώσεων και εξοικονόμησης των φυσικών πόρων.

Από τον Ιανουάριο του 2010 τέθηκε σε ισχύ ο νέος Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1221/2009 – EMAS III του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε κοινοτικό σύστημα οικολογικής διαχείρισης και οικολογικού ελέγχου (EMAS), ο οποίος καταργεί τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 761/2001. Βασικές τροποποιήσεις του νέου Κανονισμού αφορούν, μεταξύ άλλων, στη δυνατότητα εφαρμογής του EMAS από χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις διαδικασίες καταχώρισης ή ανανέωσης της καταχώρισης μιας επιχείρησης, στις παρεκκλίσεις που επιτρέπονται για τις μικρές επιχειρήσεις και στη χρήση του λογοτύπου του EMAS. Σύμφωνα με τις διατάξεις του νέου Κανονισμού EMAS III, η ανανέωση της καταχώρισης μιας επιχείρησης στο EMAS πραγματοποιείται κάθε τρία χρόνια υπό κανονικές συνθήκες, και κάθε τέσσερα χρόνια σε εξαιρετικές περιπτώσεις (για τις μικρές επιχειρήσεις). Το πρόγραμμα επιθεώρησης της επιχείρησης καθορίζεται σε συμφωνία με τον επιθεωρητή περιβάλλοντος και ολοκληρώνεται σε χρονικό διάστημα τριών ετών (ή τεσσάρων ετών, αντίστοιχα για μια μικρή επιχείρηση).

Για την εφαρμογή του Κανονισμού EMAS στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις διατάξεις του νέου Κανονισμού (ΕΚ) 1221/2009, προβλέπονται: α) Αρμόδιος φορέας για την καταχώριση των επιχειρήσεων στο σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου EMAS είναι επιτροπή αποτελούμενη από 4 μέλη εκ των οποίων τα τρία μέλη είναι από το ΥΠΕKA και ένα μέλος από το Υπουργείο Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Εμπορικής Ναυτιλίας. Η Επιτροπή, μεταξύ άλλων:

• • Ελέγχει τις προϋποθέσεις καταχώρισης των καταχωρισμένων ή υπό καταχώριση επιχειρήσεων στο Μητρώο EMAS και εισηγείται στον Υπουργό ΠΕΚΑ την καταχώριση, διαγραφή ή αναστολή της καταχώρισης των επιχειρήσεων και τη χορήγηση του λογοτύπου EMAS.
• • Διατηρεί και ενημερώνει το μητρώο των επιχειρήσεων που είναι καταχωρισμένες στο EMAS και ανακοινώνει όποιες τυχόν αλλαγές του μητρώου στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
• • Εισηγείται την ανάθεση ελέγχων, μελετών και προγραμμάτων τεχνικής και επιστημονικής υποστήριξης για τις διαδικασίες εφαρμογής του συστήματος, την προώθηση της εφαρμογής του και για την ενθάρρυνση της συμμετοχής των επιχειρήσεων στο EMAS.
• • Παρακολουθεί τις κοινοτικές συναντήσεις των Αρμοδίων Φορέων του EMAS (φόρουμ αρμόδιων φορέων) και της Νομοθετικής Επιτροπής του EMAS

β) Τη διαπίστευση των περιβαλλοντικών επιθεωρητών, έχει αναλάβει στην Ελλάδα το Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης (Ε.ΣΥ.Δ.) Α.Ε.

Πολλές επιχειρήσεις, για να απλουστεύσουν τη λειτουργία τους, ενοποιούν το σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης με τo σύστημα υγιεινής και ασφάλειας στην εργασία. Έτσι κι αλλιώς, η βασική λογική των δύο αυτών συστημάτων είναι κοινή και υπάρχουν αρκετά σημεία στα οποία αυτά παρουσιάζουν αλληλεπικαλύψεις, όπως για παράδειγμα η ρύπανση των εργασιακών χώρων.

Η εμπειρία διεθνώς δείχνει ότι μπορούν να προκύψουν σημαντικά οφέλη για μια επιχείρηση από την εφαρμογή ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Τα κυριότερα οφέλη ομαδοποιούνται σε: 1. Οικονομικά:

• • Εξοικονόμηση ενέργειας, εξοικονόμηση πόρων.
• • Εξοικονόμηση κόστους προμήθειας υλικών.
• • Μείωση κόστους περιβαλλοντικής διαχείρισης.
• • Μείωση ασφαλίστρων.
• • Μείωση άλλων λειτουργικών εξόδων.

2. Λειτουργικά:

• • Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού.
• • Βελτίωση της αποδοτικότητας των λειτουργιών και των διεργασιών.
• • Βελτίωση οργάνωσης και λειτουργίας της επιχείρησης.
• • Συμμόρφωση με τη νομοθεσία.
• • Η ευαισθητοποίηση του προσωπικού σε περιβαλλοντικά θέματα και η
• αυξημένη προθυμία για ανάληψη ευθυνών.

3. Στην εικόνα της επιχείρησης:

• • Βελτίωση της εικόνας της επιχείρησης τόσο προς τρίτους (πελάτες, κοινωνία, προμηθευτές) όσο και προς το ίδιο το προσωπικό της.
• • Βελτίωση δημόσιας φήμης της επιχείρησης.
• • Αύξηση Επενδύσεων.
• • Απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, αύξηση του μεριδίου στην αγορά.
• • Προστασία του περιβάλλοντος.

Νίκος Παπαμανώλης
Αν. Καθηγητής
Πολυτεχνείο Κρήτης
Τμήμα Αρχιτεκτόνων