Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ, ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΜΑΣ

Κάθε φορά που οι Ουκρανοί διαπληκτίζονται με τους Ρώσους η Ευρώπη παγώνει κυριολεκτικά και μεταφορικά. Αντίστοιχα οι τιμές του πετρελαίου ανεβο- κατεβαίνουν σε βαθμό έκπληξης για όλους. Και σχετικά πρόσφατα η Ισλανδία, η μοναδική χώρα που ξεχώριζε για την ενεργειακή της αυτονομία, στηριγμένη στο υδρογόνο, χρεοκόπησε και παραιτήθηκε η κυβέρνησή της.

Τι να συμβαίνει τελικά;

Δεν είμαι ούτε οικονομολόγος ούτε πολιτικός. Και μεταξύ μας δεν θα ‘θελα να είμαι, ώστε να βρίσκομαι στην δύσκολη θέση να προσπαθώ να παρουσιάζω ωραιοποιημένα στον κόσμο το απλό γεγονός της επιβολής ελέγχου στους ενεργειακούς πόρους από κάποια συμφέροντα…

Και δεν είμαι επίσης κρεμασμένος από κάποια καμινάδα εργοστασίου για να πείσω τους γύρω μου να σώσουν τον πλανήτη… Η χώρα μας βρίσκεται στη μέση μιας οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης. Τα πρόσφατα γεγονότα, τα όσα έγιναν και γίνονται και σήμερα, και τα όσα έπονται άμεσα, σφραγίζουν ανεξίτηλα την σύγχρονη Ελλάδα. Σε ετούτη την συγκυρία με τις αγωνίες της καθημερινότητας και τις αβεβαιότητες που δέρνουν τον νεοέλληνα, τα προβλήματα που σχετίζονται με το περιβάλλον και την ενεργειακή πολιτική έχουν μεταπέσει σε δεύτερη μοίρα.

Κι όμως… Το θέλουμε δεν το θέλουμε, τα θέματα του περιβάλλοντος και της ενέργειας σχετίζονται άμεσα με τα οικονομικά της χώρας και του καθενός από ‘μας και οι τωρινές μας τοποθετήσεις απέναντι σ’ αυτά, καθορίζουν το μέλλον αυτού του τόπου.

Είναι φυσιολογικό όταν αγωνίζεσαι για την επιβίωση και τα χαράτσια, το ενδιαφέρον σου π.χ. για Τα φωτοβολταϊκά να μηδενίζεται, και να νοιάζεσαι ελάχιστα ως καθόλου για το ποιες εταιρίες θα εκμεταλλευτούν τον ήλιο και τα κοιτάσματα της χώρας μας, καθώς και το ποιοι θα βρίσκονται πίσω απ’ αυτές τις εταιρίες.

Όμως… ίσως αυτά τα θέματα να βρίσκονται πίσω από τα όσα περνά σήμερα η χώρα. Ακόμα όμως κι αν τυχόν δεν είναι έτσι, οι αποφάσεις που παίρνονται σήμερα, μ’ εμάς ν’ ασχολούμαστε με τα άγχη της καθημερινότητας, καθορίζουν το αύριο όλων μας, και το μέλλον των παιδιών μας… Εξακολουθώ να πιστεύω πως για να πετύχουμε κάτι, χρειάζεται Παιδεία (ενημέρωση, μόρφωση, καλλιέργεια) σε όλα τα επίπεδα, σε όλες τις ηλικίες. Η εξάρτηση της ανθρωπότητας από τους υδρογονάνθρακες (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, λιγνίτης, άνθρακας κλπ) είναι ένα δεδομένο γεγονός. Επί τουλάχιστον δύο αιώνες η τεχνολογία μας προσαρμόστηκε στην χρήση αυτών των καυσίμων (λέβητες, καυστήρες, δίκτυα μεταφοράς, βυτία, τάνκερ, διυλιστήρια, δεξαμενές, αυτοκίνητα, αεροπλάνα, πλοία κλπ) με ένα τεράστιο, παγκόσμιο δίκτυο.

Είναι γνωστό και δεδομένο ότι οι πόλεις μας είναι και τα κτίρια μας είναι εξαρτημένα από τους υδρογονάνθρακες (πετρέλαιο, φυσικό αέριο και λόγω ανάγκης, ξυλεία). Επίσης γνωστό και δεδομένο είναι πως και οι πόλεις (με όλες τις λειτουργίες που περιλαμβάνουν) και τα σπίτια μας, είναι υπερβολικά ενεργοβόρα.

Από την άλλη πλευρά, παρόλα όσα παρήγορα λέγονται και γράφονται από όσους εθελοτυφλούν για την καταστροφή της βιοσφαιράς, το φυσικό περιβάλλον γύρω μας αλλάζει. Κι είναι άσχημο το να βιώνουμε μέσα σε λίγες δεκαετίες τις αλλαγές αυτές, που κανείς δεν μπορεί να μας πει πως δεν θα εξελιχθούν σε πολύ χειρότερα...

Παράλληλα, η παγκοσμιοποίηση και ο αγώνας για τον απόλυτο έλεγχο των ενεργειακών πόρων, μας οδηγούν συνεχώς στο να παρακολουθούμε με αγωνία τις τιμές όχι μονάχα για πετρέλαιο, βενζίνη και φυσικό αέριο, αλλά και τα είδη πρώτης ανάγκης, εφόσον η διάθεση τους στην κατανάλωση συνδέθηκε άμεσα με τις τιμές των καυσίμων…

Κατά συνέπεια, για δύο ταυτόχρονα λόγους μας καίει το θέμα: και για να ελαττώσουμε την ζημία στο περιβάλλον, και για να ελαττώσουμε την ζημία στην τσέπη μας.

Υπήρξαμε σπάταλοι σε ότι απλόχερα μας πρόσφερε ο πλανήτης μας. Ταυτόχρονα υπήρξαμε και ασυλλόγιστοι. Όχι μοναχά καταξοδέψαμε -και συνεχίζουμε να ξοδεύουμε- τις ενώσεις του άνθρακα σ ορυκτά καύσιμα και δάση, αλλά εξακολουθούμε να ρυπαίνουμε την βιόσφαιρα σαν να μην πρόκειται να ακολουθήσουν άλλες ανθρώπινες γενιές… Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτιρίων μας, κτίστηκαν σε εποχές που αγνοούσαμε το ενεργειακό πρόβλημα και την ρύπανση του πλανήτη. Όμως πρέπει να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι και ανάμεσα στα νεότερα κτίρια -κι όχι μόνον στην χώρα μας- ελάχιστα είναι τα δείγματα που σεβάστηκαν το θέμα και της εξοικονόμησης ενέργειας, και της ελαχιστοποίησης της ρύπανσης.

Ήδη η καμπάνα είχε χτυπήσει από το 1972, με την έκδοση της μελέτης «Τα όρια της Ανάπτυξης», που προέβλεπε δυσοίωνο μέλλον αν συνεχιστούν οι ίδιοι ρυθμοί. Παρόλα αυτά, επιστήμονες με περιβαλλοντική συνείδηση αλλά και απλοί προβληματισμένοι άνθρωποι, με αφορμή την πρώτη πετρελαϊκή κρίση (1972-3), στράφηκαν στην δημιουργία κτισμάτων αλλά και οικισμών, που θα μπορούσαν να ελαχιστοποιούν τόσο την απαιτούμενη ενέργεια, όσο και τις απορρίψεις προς το περιβάλλον, με την προσπάθεια χρήσης κι εκμετάλλευσης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Ηλιακοί συλλέκτες για ζεστό νερό, ανεμογενήτριες για παραγωγή ηλεκτρισμού και δειλά-δειλά κάποια φωτοβολταϊκά που ως τότε υπήρχαν στα διαστημόπλοια, έκανα την εμφάνιση τους σε διάφορα μέρη του πλανήτη. Ακόμα, διαπιστώνοντας πως η κατασκευή και χρήση πολλών υλικών είναι ενεργοβόρα και επιζήμια προς το περιβάλλον, προέκυψε η αναζήτηση οικολογικών υλικών. Και βέβαια, πρέπει να υπογραμμίσουμε το γεγονός πως από εκείνη την περίοδο, οι μεγάλες εταιρείες που διαχειρίζονται το πετρέλαιο και τα προϊόντα του, άρχισαν να επενδύουν τεράστια κεφάλαια στην έρευνα για τις Α.Π.Ε., έχουν εδώ και δεκαετίες έτοιμη την γραμμή άμυνας (τα νέα προϊόντα Α.Π.Ε.), που προφανώς όμως δεν θα βγουν στην αγορά, μέχρι που η εκμετάλλευση του πετρελαίου και του φυσικού αερίου να γίνει ασύμφορη - γι’ αυτούς.

Τα γεγονότα αυτά αναφέρονται για να υπογραμμιστεί το ότι η τεχνολογία ήδη υπάρχει, είναι γνωστή, και εφαρμόζεται ήδη σε σχετικά ευρεία κλίμακα, και σε διεθνές επίπεδο.

Πρέπει επίσης να αναφέρουμε το ότι οφείλουμε πολλά στην έρευνα τόσο για την κατάκτηση του διαστήματος, όσο και στις στρατιωτικές ανάγκες πολλών χωρών, εφόσον η παροχή ενέργειας σε διαστημόπλοια, υποβρύχια, απομακρυσμένες στρατιωτικές μονάδες, έπρεπε να λυθεί -και λύθηκε- με πιο προηγμένες συσκευές και συστήματα.

Τα προηγούμενα αναφέρθηκαν, με σκοπό να γίνει κατανοητό το ότι δεν αποτελούν «θαύμα» εξ ουρανού τα παρακάτω παραδείγματα: Έξω από το Λονδίνο, υπάρχει ο οικισμός BED-ZED, ο οποίος λειτουργεί με τον μέγιστο δυνατό οικολογικό τρόπο. Παίρνει ενέργεια από τον ήλιο και τον άνεμο, ελαχιστοποιεί και εκμεταλλεύεται τα απορρίμματα του, αποτελείται από κτίρια που χρησιμοποιούν οικολογικά υλικά, και εκμεταλλεύονται τον προσανατολισμό τους. Το ίδιο μπορούμε να δούμε και στο Freibourg της Γερμανίας. Πάλι ένας ολόκληρος οικισμός, με εκμετάλλευση των Α.Π.Ε. και ιδιαίτερα των φωτοβολταϊκών για παραγωγή ηλεκτρισμού, και ελαχιστοποίηση των απορρίψεων στο περιβάλλον. Το αντίστοιχο έξω από το Malmö στη Σουηδία, ο οικισμός Βο01 αποτελεί υπόδειγμα από την παραγωγή ενέργειας από Α.Π.Ε., ως την ανακύκλωση και την επανάχρηση νερού. Στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας, χρησιμοποιείται συστηματικά η γεωθερμία για την παραγωγή υδρογόνου, και στην συνέχεια το υδρογόνο αποτελεί καύσιμο για τη παραγωγή ενέργειας (θέρμανση και κίνηση), με μηδενική ρύπανση του περιβάλλοντος, εφόσον, το παραπροϊόν της καύσης είναι καθαρό νεράκι!

Κι αναφέρθηκα μόνο σε οικισμούς. Ο κόσμος έχει πολλά παραδείγματα σε ενεργειακά αυτόνομα κτίρια με μηδενικές εκπομπές ρύπων στο περιβάλλον. Σίγουρα τα πιο πολλά από αυτά, αποτελούν έκφραση προσωπικών προβληματισμών του κατασκευαστή τους, μας αποδεικνύουν όμως περίτρανα πως «αυτό» το όνειρο τουλάχιστον, είναι εφικτό…

ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΜΑΣ

Ας έρθουμε τώρα στον Ελληνικό χώρο, και στα δικά μας προβλήματα. Ακούμε και διαβάζουμε ότι τα κτίρια μας είναι ενεργοβόρα και υπερκαταναλώνουν ενέργεια, και ρυπαίνουν έντονα το περιβάλλον. Τι σημαίνει αυτό;

Σε μια γενική προσέγγιση, μπορούμε να δεχτούμε πως τα κτίρια μας έχουν έξι επιφάνειες οι οποίες αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον: τους τέσσερις πλευρικούς τοίχους, την ταράτσα ή στέγη, και το πάτωμα του υπογείου ή το ταβάνι της πυλωτής. Οι έξι αυτές επιφάνειες (που κατά περίπτωση είναι περισσότερες ή λιγότερες) αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον του κτιρίου μεταφέροντας ζέστη ή κρύο προς τον εσωτερικό του κτιρίου, και εκπέμποντας προς τα έξω -συνήθως- θερμότητα. Αυτά λέγονται θερμικές απώλειες, και μεταφράζονται σε άσκοπη ενεργειακή κατανάλωση που βαρύνει και το περιβάλλον και την τσέπη μας. Κατά συνέπεια, όσο καλύτερη είναι η μόνωση του κτιρίου, τόσο μικρότερες οι αλληλεπιδράσεις και τόσο μικρότερες οι απώλειες σε θερμότητα, ενέργεια, ρύπανση και χρήμα. Δεν είναι της στιγμής να σχολιάσουμε το πώς κτίστηκαν -και πως κτίζονται- τα κτίρια στην χώρα μας. Ο στόχος του υπερβολικού κέρδους οδηγεί σε προχειρότητες, και κακές κατασκευές. Και πάλι κατά συνέπεια, έχουμε να αντιμετωπίσουμε δύο περιπτώσεις: κτίρια παλιά, χωρίς μόνωση και διπλά κουφώματα και κτίρια νεότερα με ελλιπή μόνωση και ελαττωματικά κουφώματα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις έχουμε την δυνατότητα επέμβασης κυρίως πρόσθετη μόνωση και αλλαγή των κουφωμάτων, αλλά και παραπέρα επεμβάσεις για σκιασμό ή ηλιασμό, για προσθήκη διατάξεων και συστημάτων εξοικονόμησης ενέργειας έως και εφαρμογές διατάξεων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Για παράδειγμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε λάμπες μικρής κατανάλωσης, συσκευές ηλεκτρικές υψηλής ενεργειακής κατηγορίας, λογική χρήση όλων των συσκευών, και θέρμανση/δροσισμό μετά από προβληματισμό για τα συστήματα.

Ας μην ξεχνάμε πως οι λεβητοκαυστήρες καταναλώνουν υδρογονάνθρακες (είτε πετρέλαιο είτε φυσικό αέριο), κι ότι και τα δύο καύσιμα ρυπαίνουν κι έχουν και ημερομηνία λήξης. Μπορούμε ακόμη να προσθέσουμε, ανάλογα με την περίπτωση, ηλιακούς θερμοσίφωνες (οι οποίοι προσφέρουν ζεστό νερό όχι μόνο για οικιακή χρήση, αλλά και για παροχή στον λέβητα της θέρμανσης ώστε να εξοικονομούμε ενέργεια) καθώς και φωτοβολταϊκά πλαίσια και ανεμογενήτριες για την παραγωγή ηλεκτρισμού για το κτίριο.

Με τα ίδια κριτήρια, μπορούμε σαφώς να πετύχουμε Ενεργειακή Αναβάθμιση σε μια ήδη υπάρχουσα Μελέτη οποιουδήποτε κτιρίου, πριν προχωρήσουμε στην κατασκευή του, με πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα, εφόσον με μικρές αλλαγές, μειώνουμε τις ενεργειακές ανάγκες. Τέλος, όπως είναι φυσικό, κατά μείζονα λόγο μπορούμε να επιτύχουμε εντυπωσιακά αποτελέσματα όταν σχεδιάζουμε ένα κτίριο -ή ομάδες κτιρίων- εξ’ αρχής. Μπορούν να ληφθούν υπόψη όλα τα αναγκαία στοιχεία: ο προσανατολισμός, το έδαφος και η κλίση του, το μικροκλίμα της περιοχής, ο ηλιασμός και ο σκιασμός, η βλάστηση, η χρήση του κτιρίου κ.α., και αντίστοιχα θα προταθούν: η μορφή του όγκου του κτιρίου, η θέση και η διαστασιολόγηση των ανοιγμάτων, η επιλογή των υλικών μόνωσης και κατασκευής, η διάταξη των χώρων, η προστασία από ήλιο και άνεμο, κλπ. Όπως έχει καταδειχτεί, ήδη με τα παραπάνω, αν μελετηθούν σωστά εξαρχής, μπορούμε να πετύχουμε εξοικονόμηση ενέργειας ως και 60% (Κοσμόπουλος, 2006). Ακόμη, έχουμε την δυνατότητα να προτείνουμε εξ’ αρχής συστήματα και διατάξεις για θέρμανση, δροσισμό, φωτισμό καθώς και συσκευές που όλα να καταναλώνουν ελάχιστη ενέργεια και να ρυπαίνουν λιγότερο το περιβάλλον. Επιπλέον, έχουμε την δυνατότητα να ενσωματώσουμε στο κτίριο συστήματα εκμετάλλευσης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας: Ηλιακούς θερμοσίφωνες, Φωτοβολταϊκά και Ανεμογεννήτριες για παραγωγή ηλεκτρισμού, εκμετάλλευση γεωθερμίας για θέρμανση/δροσισμό, καθώς και συνδυασμούς τους.

Σαν αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, στα τελευταία χρόνια, έχουμε μια συνεχή εξέλιξη και βελτίωση τόσο των διατάξεων εκμετάλλευσης Α.Π.Ε., όσο και στα υλικά κατασκευής και μόνωσης.

Σ’ αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκαν επιτέλους και στην χώρα μας τόσο τα οικονομικά προγράμματα «Εξοικονομώ», όσο και η υποχρεωτική εφαρμογή του Κανονισμού ΚΕΝΑΚ και η χρήση σχετικών λογισμικών κατά τα δύο τελευταία χρόνια. Το αποτελέσματα, μένει να τα δούμε. Πάντως έχει ήδη αποδειχτεί ότι ένα κτίριο σχεδιασμένο με βάση τις αρχές του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού που προαναφέραμε, πετυχαίνει άριστη κατηγορία στα σχετικά λογισμικά μοντέλα όπως π.χ. στο Κ-Eco (Κοσμόπουλος 2011,12).

Επειδή πάντοτε έρχεται το ερώτημα, «καλά όλα σωστά, αλλά πόσο κοστίζουν;» λέω για παράδειγμα πως όταν δίδασκα φωτοβολταϊκά πριν 8 χρόνια, για μια μέση κατοικία η απόσβεση γινόταν σε 25 έτη. Φέτος, με τις τρέχουσες τιμές, η απόσβεση προβλέπεται σε 6,5 έτη. Κατά μείζονα λόγο θα συμφέρει η στροφή στις Α.Π.Ε., όταν η χώρα μας αποφασίσει να ενισχύσει την χρήση τους με επιδοτήσεις και φοροαπαλλαγές, όπως γίνεται στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση…

Ήδη με τον αυτόνομο πιλοτικό οικίσκο ZED-KIM στην Ξάνθη, αποδείξαμε πως μια μέση κατοικία μπορεί να καλύψει το 70% των αναγκών της από Α.Π.Ε., ακόμα και στο κλίμα της Βόρειας Ελλάδας. Και νομίζω πως είναι ντροπή μας να μην προχωράμε σ' αυτήν κατεύθυνση, όταν χώρες με λιγότερη ηλιοφάνεια και ανέμους, στήνουν όχι μόνον κτίρια, αλλά οικισμούς ολόκληρους με απόλυτη εκμετάλλευση των Α.Π.Ε. και σεβασμό του περιβάλλοντος με ανακύκλωση και εκμετάλλευση αποβλήτων και απορριμμάτων. Για παράδειγμα, το νησί Samso στην Σκανδιναβία, πρέπει έστω και αργά, να βρει μιμητές στη Μεσόγειο και στην χώρα μας…

Ποτέ δεν είναι αργά. Ας μην αναρωτιόμαστε πια πότε θα έχουν κέφια οι ξένοι ώστε να έχουμε ενέργεια, κι ας στραφούμε σε ότι απλόχερα μας προσφέρει ο τόπος μας.

Δρ. Πάνος Κοσμόπουλος
Αν. Καθηγητής Δ.Π.Θ.
Διευθυντής Εργαστηρίου
Περιβαλλοντικού και
Ενεργειακού Σχεδιασμού
Κτιρίων και Οικισμών
Τμήμα Μηχανικών
Περιβάλλοντος Δ.Π.Θ.