Από τα ενεργοβόρα στα ενεργειακά αυτόνομα κτίρια Η ευρωπαϊκή επιλογή και η ελληνική ευκαιρία

Στόχος της πολιτικής αυτής είναι η εφαρμογή μέτρων και πρακτικών περιορισμού της εξάρτησης από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο με τη συστηματική μεταφορά πόρων από τα καύσιμα (που αποτελούν για την ΕΕ εισαγωγή πρώτων υλών) στην ανάκτηση και την εξοικονόμηση ενέργειας (που αποτελούν ευρωπαϊκή τεχνολογία και συμβάλουν στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας).

Βασιζόμενη στην από πολλών ετών εφαρμογή κανονισμών θερμομόνωσης κτιρίων στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και με στόχο την ενίσχυση της πολιτικής της, με την Οδηγία 2002/91/ΕΚ προχώρησε η ΕΕ στο επόμενο βήμα, ώστε να καθίσταται πλέον γνωστή στον καταναλωτή η ενεργειακή επίδοση των κτιρίων.

Επτά έτη μετά την δημοσιοποίηση της Οδηγίας 2002/91/ΕΕ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προχωράει στο επόμενο βήμα εφαρμογής της πολιτικής της για την ενέργεια. Αποφάσισε ότι όλα τα νέα κτίρια που θα κατασκευάζονται από το 2018, καθώς και όλα όσα θα ανακαινίζονται, θα πρέπει να έχουν μηδενικές ενεργειακές ανάγκες, δηλαδή θα πρέπει να διαθέτουν τα μέσα παραγωγής της (ελάχιστης) ενέργειας που θα χρειάζονται για τη λειτουργία τους.

Οι επιπτώσεις της απόφασης αυτής θα είναι εκτεταμένες και σημαντικές για όλο το κύκλωμα της οικονομίας που αφορά στην ενέργεια και τις κατασκευές.

Ενέργεια και κτίρια
Στο πλαίσιο της ενεργειακής πολιτικής πολλών ευρωπαϊκών χωρών, έχουν ενταχθεί μέτρα και πρακτικές περιορισμού της εξάρτησης από το πετρέλαιο. Στόχος των πολιτικών αυτών είναι η μεταφορά πόρων που προορίζονται για πετρέλαιο προς την ανάπτυξη των τεχνολογιών εξοικονόμησης ενέργειας. Εξ άλλου προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορούν και άλλοι παράγοντες πέραν των οικονομικών, κυρίως παράγοντες προστασίας του περιβάλλοντος, υπέρ της οποίας ευαισθητοποιούνται όλο και περισσότερο οι πολίτες.

Με την Οδηγία 2002/91/ΕΚ η Ευρωπαϊκή Ένωση έκανε ένα σημαντικό βήμα για την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια. Στα πλαίσια της Οδηγίας προβλέπεται ο έλεγχος της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και η έκδοση πιστοποιητικού μέσω του οποίου ο αγοραστής ή ενοικιαστής θα έχει την δυνατότητα να γνωρίζει την κατανάλωση του κτιρίου, όπως γνωρίζει σήμερα την κατανάλωση του αυτοκινήτου σε καύσιμα.
Η ενεργειακή απόδοση λαμβάνει υπόψη παράγοντες όπως η θέρμανση, το ζεστό νερό, ο κλιματισμός, ο φωτισμός και τα χαρακτηριστικά του κελύφους, με επίκεντρο τις ενεργειακές απώλειες και τα ενεργειακά οφέλη.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, πριν από την δεκαετία του ’80, στην Ευρώπη η μέση κατανάλωση ενέργειας ανά κατοικία ήταν περί τους 300 KWh/m2 ανά έτος.
Με την πάροδο του χρόνου και την βελτίωση των σχετικών τεχνολογιών, τα σύγχρονα κτίρια χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης καταναλίσκουν πλέον από 30 έως 70 KWh/m2 ανά έτος. Μεγάλο μέρος της βελτίωσης αυτής οφείλεται στην εφαρμογή τεχνολογιών θερμομόνωσης κελύφους, που αποτελούν σήμερα ευρωπαϊκή τεχνολογία αιχμής. Ειδικότερα τα παράθυρα αποτελούν βασικό στόχο στην προσπάθεια αυτή, μια και καλύπτουν το 20% της επιφάνειας του κελύφους και από αυτά εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό η συνολική δυνατή εξοικονόμηση ενέργειας.

Η μακρόχρονη συζήτηση για τα θέματα αυτά (συζήτηση για την εφαρμογή της ΚΥΑ 21475/4704/1998 και του ΚΟΧΕΕ, συζήτηση για την εφαρμογή του Ν 3661/2008 και του ΚΕΝΑΚ, συζήτηση για την μεθοδολογία υπολογισμών, συζήτηση για το σώμα των ενεργειακών επιθεωρητών) και η συνεπαγόμενη μεγάλη καθυστέρηση στην εφαρμογή της Οδηγίας από τη χώρα μας (που εμφανίζεται έτσι διεθνώς σαν να έχει επιλύσει τα οικονομικά της προβλήματα και μπορεί ανενόχλητη να σπαταλά ενέργεια), σημαίνει ότι πριν επιλυθούν τα πρώτα βασικά ζητήματα της εφαρμογής της Οδηγίας και πριν προχωρήσει η ουσιαστική εφαρμογή της, βρισκόμαστε μπροστά σε εξελίξεις που ανατρέπουν και πάλι τα δεδομένα και οδηγούν σε περαιτέρω απόκλιση από το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Ας δούμε όμως που στηρίζονται οι παραπάνω παρατηρήσεις.

Τι προβλέπει η Οδηγία 2002/91/ΕΚ
Ο τομέας της κατοικίας και ο τριτογενής τομέας, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων είναι κτίρια, αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 40 % της τελικής κατανάλωσης ενέργειας στην Κοινότητα και συνεχίζει να αναπτύσσεται.
Η ενεργειακή απόδοση των κτιρίων θα πρέπει να υπολογίζεται με βάση μεθοδολογία που θα περιλαμβάνει, εκτός της θερμομόνωσης, και άλλους παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο όπως π.χ. οι εγκαταστάσεις θέρμανσης/κλιματισμού, η εφαρμογή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και ο σχεδιασμός του κτιρίου.

Η Οδηγία θεσπίζει απαιτήσεις που αφορούν:
α) το γενικό πλαίσιο για μια μεθοδολογία υπολογισμού της ολοκληρωμένης ενεργειακής απόδοσης κτιρίων·
β) την εφαρμογή ελαχίστων απαιτήσεων για την ενεργειακή απόδοση των νέων κτιρίων·
γ) την εφαρμογή ελαχίστων απαιτήσεων για την ενεργειακή απόδοση μεγάλων υφισταμένων κτιρίων στα οποία γίνεται μεγάλης κλίμακας ανακαίνιση·
δ) την ενεργειακή πιστοποίηση των κτιρίων και
ε) την τακτική επιθεώρηση των λεβήτων και των εγκαταστάσεων κλιματισμού κτιρίων.
Τι προϋποθέτει η εφαρμογή της Οδηγίας 2002/91/ΕΚ
Οι βασικές προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν την εφαρμογή της Οδηγίας περιλαμβάνουν:

• Νομοθεσία που θα αντικαταστήσει τον κανονισμό θερμομόνωσης και θα εφαρμόσει  την Οδηγία
• Επιστημονικά ορθή μεθοδολογία υπολογισμού της ενεργειακής απόδοσης των  κτιρίων
• Μηχανικούς εκπαιδευμένους στον σχεδιασμό κτιρίων χαμηλής ενεργειακής  κατανάλωσης
• Κατασκευαστές έμπειρους στην κατασκευή κτιρίων χαμηλής ενεργειακής  κατανάλωσης
• Δομικά υλικά και προϊόντα, κυρίως κουφώματα, με πιστοποιημένες θερμομονωτικές  επιδόσεις
• Μηχανισμούς ελέγχου της εφαρμογής της νομοθεσίας και τιμωρίας των  παρανομούντων

Έχοντας υπόψη ότι επτά έτη μετά την έκδοση της Οδηγίας καμία από τις προϋποθέσεις αυτές δεν καλύπτεται, γίνεται φανερό γιατί η χώρα δίνει αυτή την εικόνα της ανέμελης ενεργειακής σπατάλης.
Να σημειωθεί επιπλέον ότι η χώρα έχει ένα τεράστιο στοκ κτιρίων που είναι απαράδεκτα ενεργοβόρα. Τα προ του 1980 κατασκευασμένα κτίρια δεν διαθέτουν θερμομόνωση. Στα μετά το 1980 κατασκευασμένα κτίρια έχει εφαρμοστεί ο Κανονισμός Θερμομόνωσης του 1979, η αποτελεσματικότητα του οποίου είναι άγνωστη.

Που οδηγεί η εφαρμογή της Οδηγίας 2002/91/ΕΚ
Όσον αφορά στα κτίρια, η Οδηγία προωθεί σχέδια και κατασκευές με βασικά χαρακτηριστικά τα εξής:
•    Συμπαγείς κτιριακούς όγκους για μικρότερες απώλειες
•    Εξωτερικά θερμομονωτικά περιβλήματα μεγάλου πάχους
•    Ελεγχόμενες κάθετες απώλειες (δώμα, έδαφος)
•    Διαστάσεις ανοιγμάτων για βέλτιστες επιδόσεις
•    Κουφώματα με ελαχιστοποιημένες ενεργειακές απώλειες
•    Υαλοπίνακες υψηλής τεχνολογίας πολλαπλών λειτουργιών
•    Εκτεταμένη χρήση συστημάτων ηλιοπροστασίας
•    Εκτεταμένη χρήση συστημάτων ανάκτησης ενέργειας
•    Εισαγωγή ψηφιακών συστημάτων προσαρμογής στις συνθήκες λειτουργίας

Όσον αφορά στην οικονομία, η Οδηγία προωθεί εξελίξεις με βασικά στοιχεία τα εξής:
•    Μελέτες κτιρίων με υψηλή αξιοπιστία που θα περιλαμβάνουν
•    Χρήση αναλυτικών μοντέλων προσομοίωσης ενεργειακών αναγκών
•    Ακριβείς υπολογισμούς της ετήσιας απαιτούμενης ενέργειας
•    Αναλυτικές προδιαγραφές υλικών και προϊόντων
•    Βιομηχανικά προϊόντα πιστοποιημένων επιδόσεων (πιστοποιητικά U και G, σήματα CE)
•    Κατασκευές υψηλής ποιότητας με χρήση υλικών και προϊόντων πιστοποιημένων επιδόσεων
•    Υπηρεσίες ελέγχου, δοκιμών και πιστοποίησης μελετών, προϊόντων και κατασκευών
•    Οικονομικά εργαλεία υποστήριξης της εφαρμογής της Οδηγίας

Συνέπεια των ανωτέρω θα είναι η αύξηση του κύκλου εργασιών στον τομέα των μελετών, των κατασκευών και της βιομηχανίας δομικών υλικών και προϊόντων, νέες θέσεις εργασίας, βελτίωση της ποιότητας των κατασκευών, μείωση των δαπανών θέρμανσης, ψύξης, λειτουργίας και οικονομία στα ετήσια έξοδα συντήρησης των κτιρίων, με σημαντικό όφελος για το νοικοκυριό και παράλληλα για την εθνική οικονομία.
Τι προβλέπει η νέα απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης αποτελεί ίσως τον πιο εύκολο τρόπο να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας με προφανή περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη. Αναθεωρώντας την οδηγία του 2002/91/ΕΕ, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θεωρεί ότι τα κράτη-μέλη της Ένωσης θα πρέπει, το αργότερο μέχρι τα τέλη του 2018, να διασφαλίσουν ότι όλα τα νέα κτίρια θα παράγουν από ανανεώσιμες πηγές όση ενέργεια καταναλώνουν. Το μέτρο αφορά επίσης τις εξοχικές κατοικίες και τα κτίρια που ανακαινίζονται.
Επιπλέον τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλούνται να καταρτίσουν εθνικά σχέδια δράσης, στα οποία θα περιλαμβάνονται οικονομικά μέτρα για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, όπως χαμηλότοκα δάνεια, εκπτώσεις από τη φορολογία κ. ά.
Αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλείται να προτείνει μέτρα για τη χρηματοδότηση των «πράσινων» κτιρίων από τα κοινοτικά ταμεία. Τα πρότυπα για την ελάχιστη ενεργειακή απόδοση των κτιρίων θα τεθούν από τα ίδια τα κράτη-μέλη. Η Επιτροπή όμως θα πρέπει να προτείνει, μέχρι το 2010, κοινή μεθοδολογία για τον υπολογισμό της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων.

Που θα οδηγήσει η εφαρμογή της απόφασης
Όσον αφορά στα κτίρια, εκτός των όσων αναφέρθηκαν για την εφαρμογή της Οδηγίας η νέα απόφαση θα οδηγήσει:
•    Στην υποχρεωτική ενσωμάτωση ΑΠΕ
•    Σε ακόμη μεγαλύτερο περιορισμό των απωλειών
•    Στην εγκατάσταση συστημάτων αγοράς και πώλησης ενέργειας
•    Στην εγκατάσταση συστημάτων παρακολούθησης και ελαχιστοποίησης της χρήσης της ενέργειας
•    Στην ανάγκη εντατικής παρακολούθησης της αξιοπιστίας μελετών και κατασκευών

Όσον αφορά στην οικονομία, εκτός των όσων αναφέρθηκαν για την εφαρμογή της Οδηγίας η νέα απόφαση θα οδηγήσει:
•    Σε ακόμη πιο έντονη δραστηριοποίηση όλου του τομέα της οικονομίας που σχετίζεται με την κατασκευή και την ενέργεια
•    Στην σταδιακή έξοδο από το κύκλωμα κατανάλωσης ενέργειας όλων των νέων κτιρίων

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο παρατηρούμενος αργός ρυθμός απόδοσης των μέτρων που έχουν ληφθεί προκάλεσε ήδη συζητήσεις στην ΕΕ, που αφορούν την υποχρεωτική πλέον εφαρμογή του στόχου της παραγωγής του 20% της απαιτούμενης ενέργειας από ΑΠΕ μέχρι το 2020 (μέχρι τώρα ο στόχος αυτός δεν ήταν υποχρεωτικός) που σημαίνει ότι τα ανωτέρω θα πρέπει να εφαρμοστούν όχι μόνο σε νέα κτίρια αλλά και σε υφιστάμενα.

Η συζήτηση για τα περιβαλλοντικά προβλήματα γενικά και το ζήτημα της ενέργειας ειδικότερα εξελίσσεται εδώ και πάνω από 20 έτη. Τόσο οι επιστημονικές όσο και οι πολιτικές απόψεις πάνω στα θέματα αυτά συγκλίνουν στην περιγραφή ενός ευρωπαϊκού μέλλοντος με άξονες την σταδιακή απεξάρτηση από τα εισαγόμενα καύσιμα, που συνεπάγεται μείωση δαπανών, με την κατασκευή κτιρίων με χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση την σταδιακή στήριξη σε ΑΠΕ που αποτελούν ευρωπαϊκή τεχνολογία, που συνεπάγεται ενίσχυση της βιομηχανίας και των εξαγωγών την με τον τρόπο αυτό συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον περιορισμό των περιβαλλοντικών προβλημάτων που αποτελούν κεντρικό ζήτημα στη διεθνή ατζέντα.
Αν δεν κατανοήσουμε εγκαίρως ότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές και οι ευρωπαϊκές οδηγίες αποτελούν ευκαιρίες ανάπτυξης και όχι υποχρεώσεις τις οποίες πρέπει να βρίσκουμε τρόπους να αποφεύγουμε, αν δεν κατανοήσουμε εγκαίρως ότι οι σχετικές με το περιβάλλον απαιτήσεις δεν αποτελούν πολυτελείς απόψεις οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών που μπορούμε να αγνοούμε αδαπάνως, αλλά ευκαιρίες οικονομικής ανάπτυξης που καλλιεργούνται συστηματικά από την ΕΕ εδώ και δεκαετίες, θα βιώσουμε σύντομα μία ακόμη συρρίκνωση της οικονομίας μας αλλά και του διεθνούς μας κύρους που δεν θα οφείλεται σε συγκυρίες ή διεθνή οικονομικά φαινόμενα, αλλά σε δικές μας ευθύνες.

Εμμανουήλ Γ. Τζεκάκης
Καθηγητής Αρχιτεκτονικής
Τεχνολογίας ΑΠΘ