Μια νέα υπηρεσία για την ενεργειακή μετάβαση των νησιών - 10 εκατ. ευρώ σε χρηματοδοτήσεις και τεχνική υποστήριξη

Διαφοροποιήσεις αλλά και κοινές προκλήσεις 

Τα κατοικημένα νησιά της Ευρώπης υπερβαίνουν τα 2200 και εμφανίζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις σε βασικά χαρακτηριστικά τους, όπως η έκταση, ο πληθυσμός, η μορφολογία, οι κλιματικές συνθήκες, και η απόστασή τους από την ηπειρωτική χώρα. Παρουσιάζουν επίσης ετερογένεια ως προς τις ενεργειακές παραμέτρους τους, όπως η ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, η αιχμή και η εποχική της διακύμανση, καθώς και η ύπαρξη ηλεκτρικής διασύνδεσης με το ηπειρωτικό σύστημα ή η ορατή προοπτική της. Επιπλέον, αισθητή είναι και η ανομοιογένεια των νησιών ως προς το ενεργειακό δυναμικό τους, ιδίως σε ανανεώσιμες μορφές ενέργειας. Το αιολικό δυναμικό εμφανίζει συχνά κυρίαρχο ρόλο στα νησιωτικά συστήματα, η ηλιακή ενέργεια είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη γεωγραφική θέση, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις η γεωθερμία, η υδροηλεκτρική και η κυματική ενέργεια έχουν ιδιαίτερη σημασία.

Ανεξάρτητα από τις διαφοροποιήσεις των συνθηκών τους και τις συντεταγμένες τους στον παγκόσμιο χάρτη, τα νησιά αντιμετωπίζουν κοινές προκλήσεις για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών τους αλλά και την πορεία τους προς την ενεργειακή μετάβαση. Η ισχυρή εξάρτησή τους από το πετρέλαιο για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας συνεπάγεται υπέρογκα κόστη αλλά και σημαντική έκθεση στις διακυμάνσεις των διεθνών τιμών καυσίμων. Η δυσανάλογη αυτή επίδραση δεν αντανακλάται μόνο στις τοπικές οικονομίες αλλά έχει και εθνική διάσταση, καθώς συχνά εφαρμόζεται εξομοίωση του κόστους της κιλοβατώρας για ολόκληρη την επικράτεια, μέσω των χρεώσεων ΥΚΩ (Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας). 

Επιπλέον, η διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας των νησιών και της αρχιτεκτονικής αρμονίας, που αποτελεί καταλυτική παράμετρο για την προσέλκυση επισκεπτών, συνεπάγεται ισχυρούς χωροταξικούς περιορισμούς ή πυροδοτεί τοπικές αντιδράσεις, που συχνά λειτουργούν αποτρεπτικά για τις ενεργειακές επενδύσεις. Παράλληλα, η περιορισμένη έκταση των νησιών και η απομόνωσή τους αναιρεί τις συνήθεις οικονομίες κλίμακας, καθιστώντας τις ενεργειακές επενδύσεις λιγότερο ελκυστικές. Όχι σπάνια, η ενεργειακή ασφάλεια, σε συνθήκες αυτονομίας, μετατρέπεται σε πρόκληση, με ζητήματα ευστάθειας και υψηλή συχνότητα περικοπών.   

Στο πλαίσιο αυτό, η μετάβαση των νησιών σε μια βιώσιμη ενεργειακή κατεύθυνση, και γενικότερα μια οικονομία με χαμηλότερους ρύπους, καθίσταται αναγκαία. Καθώς οι τοπικές οικονομίες εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από τον τουρισμό, την αλιεία και την αγροκτηνοτροφία, η διατήρηση της περιβαλλοντικής ισορροπίας είναι εξ’ ορισμού απαραίτητη. Επιπρόσθετα, η κλιματική αλλαγή υπογραμμίζει όλο και εντονότερα τον επιτακτικό χαρακτήρα της ενεργειακής μετάβασης. Σε αρκετές περιπτώσεις, η ανησυχία των νησιωτικών πληθυσμών είναι διάχυτη, καθώς ακραία καιρικά φαινόμενα και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας δημιουργούν μια υπαρκτή απειλή για την υπόστασή τους. 

Ένα συγκριτικό πλεονέκτημα

Ταυτόχρονα, τα παραπάνω χαρακτηριστικά προσδίδουν στα νησιά ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Όπως αναφέρεται συχνά, τα νησιά μπορούν να μετασχηματιστούν σε ζωντανά εργαστήρια, καθώς αποτελούν ιδανικά σημεία για την εφαρμογή καινοτόμων και πιλοτικών τεχνολογικών λύσεων, τόσο στον τομέα της ενέργειας όσο και των υπόλοιπων υποδομών. Ειδικότερα, στα νησιωτικά συστήματα, ενδείκνυται η εφαρμογή ολοκληρωμένων λύσεων, που εκτείνονται σε πολλαπλούς τομείς, όπως η παραγωγή ενέργειας, η θέρμανση, η ψύξη, οι μεταφορές, η αφαλάτωση, η διαχείριση υδατικών πόρων και αποβλήτων.  

Πέρα από την τεχνική διάσταση της αυτονομίας, όπου οι παράμετροι μπορούν να ελεγχθούν καλύτερα, καθώς αποφεύγονται οι συνεχείς αλληλεπιδράσεις με γειτονικά συστήματα, ένας κρίσιμος παράγοντας είναι ότι στις νησιωτικές κοινότητες, μπορεί να επιτευχθεί καλύτερος συντονισμός των κατοίκων, λόγω της μικρής κλίμακας και της συλλογικής συνείδησης. Αυτά τα χαρακτηριστικά επιτρέπουν την εφαρμογή γενικευμένων μηχανισμών συμμετοχής των πολιτών, μέσω των οποίων μπορούν να αξιοποιήσουν αμεσότερα και πληρέστερα τις δυνατότητες του ενεργού καταναλωτή (prosumer). Η εγκατάσταση του τεχνικού εξοπλισμού που απαιτείται, όπως έξυπνοι μετρητές, έξυπνες συσκευές, και κεντροποιημένες διαδικασίες ελέγχου, είναι πιο εστιασμένη και απλούστερη, ενώ η ενημέρωση του συνόλου των πολιτών καθίσταται πρακτικά εφικτή. 

Μεταξύ των τομέων καινοτομίας όπου αποδίδεται ιδιαίτερη έμφαση διακρίνονται συνήθως τα αυτόνομα έξυπνα δίκτυα, η αποθήκευση σε συνδυασμό με σταθμούς ΑΠΕ, η ηλέκτριση των μεταφορών, καθώς και η παροχή ενεργειακών υπηρεσιών από τους ίδιους τους κατοίκους. Οι υπηρεσίες αυτές συχνά περιλαμβάνουν μηχανισμούς απόκρισης ζήτησης, παροχή ευελιξίας και επικουρικές υπηρεσίες, παροχή ενέργειας στο δίκτυο από ηλεκτρικά οχήματα (V2G), καθώς και υπηρεσίες εξισορρόπησης με δυνατότητα αλλαγής aggregator, ανάλογα με τα κίνητρα που προσφέρονται στους καταναλωτές.  

Η θέσπιση ειδικού πλαισίου, όπως οι επιδοτήσεις των κατοίκων για την προώθηση βιώσιμων ενεργειακών λύσεων, η νομοθετική επίλυση αδειοδοτικών ζητημάτων, και το ρυθμιστικό πλαίσιο για την αποζημίωση καινοτόμων υπηρεσιών, είναι συχνά κρίσιμες παράμετροι. Η διευθέτηση ή η διαιώνιση των ζητημάτων αυτών διαφοροποιείται μεταξύ των χωρών και αντανακλά το βαθμό δέσμευσής τους (political commitment) στην ενεργειακή μετάβαση.

Επιτυχημένα Παραδείγματα Νησιών  

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις νησιών που έχουν υπερβεί τα ποικίλα εμπόδια (τεχνικά, νομικά, ρυθμιστικά, χρηματοδοτικά, κοινωνικά) και συνιστούν πλέον ορόσημα ενεργειακής μετάβασης, υποδεικνύοντας καλές πρακτικές που μπορούν να υιοθετηθούν και αλλού, υπό τις κατάλληλες προσαρμογές. 

Τον Ιούνιο του 2019, στο πλαίσιο της Εβδομάδας Αειφορίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εννέα νησιά που έχουν χαρακτηριστεί ως «φάροι» (lighthouse projects), παρουσίασαν τον οδικό χάρτη προς την ενεργειακή τους μετάβαση, τα οφέλη που ήδη αναδύονται κατά την υλοποίηση της, αλλά και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν. Ας δούμε επιγραμματικά κάποια παραδείγματα που αναδεικνύουν τις ετερογένειες αλλά και τις κοινές προσεγγίσεις. 

1. Η Κύθνος μετατρέπεται πλέον σε έξυπνο νησί, με ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσεων, προϋπολογισμού 8 εκατ. €. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει έξυπνα μικροδίκτυα (με ανακατασκευή και εκσυγχρονισμό του υφιστάμενου μικροδικτύου, ιστορικής σημασίας, αλλά και την κατασκευή ενός νέου), έξυπνο οδοφωτισμό, έξυπνη διαχείριση υδατικών πόρων (με βελτιστοποίηση της απόδοσης της μονάδας αφαλάτωσης καθώς και του δικτύου διανομής), έξυπνη διαχείριση αποβλήτων, ηλεκτρικά οχήματα, και δημοτικά κτίρια σχεδόν μηδενικής κατανάλωσης.    Ένα κέντρο ελέγχου ενέργειας θα διασφαλίζει την αυτοματοποιημένη και αποδοτική λειτουργία του ηλεκτρικού συστήματος, διευκολύνοντας τη διείσδυση των ΑΠΕ, την ένταξη μονάδων αποθήκευσης μελλοντικά, αλλά και την ευέλικτη διαχείριση της ζήτησης. Έξυπνες ηλεκτρικές συσκευές (κλιματιστικά και πλυντήρια) θα εγκατασταθούν σε πολλούς καταναλωτές, με τη λειτουργία τους να ρυθμίζεται ευέλικτα, με βάση τη διαθεσιμότητα της παραγόμενης ενέργειας από ΑΠΕ και την ανάγκη μετατόπισης της ζήτησης για την αποφυγή έντονων αιχμών. 
2. Στο νησί Orkney της Σκωτίας, εφαρμόζεται ένας συνδυασμός λύσεων που περιλαμβάνει μπαταρίες σε 1000 οικιακούς και 200 εμπορικούς καταναλωτές, 600 ηλεκτρικά οχήματα, μια κυψέλη καυσίμου (fuel cell) σε επίπεδο δήμου, και ένα σύστημα μεταφορών, που ανήκει στην τοπική κοινότητα, εκτείνεται σε όλο το νησί και εναρμονίζεται με το δίκτυο ηλεκτρισμού. O προϋπολογισμός του έργου είναι 30 εκατ. € και η χρηματοδότηση προέρχεται ισόποσα από δημόσιους πόρους και ιδιωτικά κεφάλαια. Η 1η φάση του έργου αφορά το χρονικό διάστημα Απρίλιος 2019 έως Μάρτιος 2022.  Μεταξύ των προκλήσεων που αναδείχθηκαν είναι η απουσία ρυθμιστικού πλαισίου για κάποιες από τις καινοτόμες λύσεις, οι περιοριστικοί όροι στο υφιστάμενο πλαίσιο για τη σύνδεση των τεχνολογιών στο δίκτυο, και η έλλειψη σαφήνειας για την αποζημίωση υπηρεσιών ευελιξίας. Οι λύσεις που υλοποιούνται αναμένεται να περιορίσουν καταλυτικά το επίπεδο της ενεργειακής πενίας, από το υπέρμετρα υψηλό ποσοστό, άνω του 60%, που ισχύει σήμερα σε ένα επίπεδο κάτω του 20%, εντός της επόμενης δεκαετίας.
3. Στη Γαλλία, για τα 5 μη διασυνδεδεμένα νησιά στο σύμπλεγμα Iles du Ponant στον Ατλαντικό ωκεανό, έχει αναπτυχθεί ένα σχέδιο μετάβασης, που ήδη μείωσε τις εκπομπές CO2 κατά 25% σε μία τετραετία. Περιλαμβάνει έναν συνδυασμό  τεχνολογιών ΑΠΕ (αιολικών, φωτοβολταϊκών και κυματικής ενέργειας) και αποθήκευσης (μπαταρίες και υδρογόνο), για τη διαχείριση εποχικών διακυμάνσεων παραγωγής και ζήτησης. Οι προκλήσεις που εντοπίστηκαν ήταν κυρίως νομικής φύσης (περιβαλλοντικοί όροι, διαχείριση γης), ρυθμιστικής υφής (καθώς οι ταρίφες ΑΠΕ που ισχύουν για διασυνδεδεμένα νησιά δεν καλύπτουν το πρόσθετο επενδυτικό κόστος, της τάξης του 40%), χρηματοδότησης αλλά και κοινωνικής αποδοχής, κυρίως για τις ανεμογεννήτριες.
4. Στις Αζόρες, το ποσοστό της παραγωγής ΑΠΕ έχει υπερβεί το 40% και αναμένεται να αγγίξει το 56% στην επόμενη τριετία. Ως κίνητρο στους κατοίκους των νησιών για την ενεργό συμμετοχή τους, έχει εισαχθεί ένα σχήμα επιδοτήσεων, που περιλαμβάνει την κάλυψη του 25% του κόστους, μέχρι ένα θεσπισμένο όριο, για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ, θέρμανση από βιομάζα ή αποθήκευση, και το 35% του κόστους για παροχή ζεστού νερού, από αντλίες θερμότητας, φωτοβολταϊκά ή βιομάζα. Η έλλειψη ρυθμιστικού πλαισίου για την παροχή υπηρεσιών (αποθήκευσης, ευελιξίας, V2G) έχει εντοπιστεί μεταξύ των πρακτικών εμποδίων.

Πρωτοβουλίες για την Ενεργειακή Μετάβαση και Ευρωπαϊκό Πλαίσιο

Πολλαπλές δράσεις έχουν συγκροτηθεί για τη διάχυση της τεχνογνωσίας μεταξύ των νησιών, τον καλύτερο συντονισμό τους, την ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινοτήτων και την ενίσχυση της συμμετοχής τους σε ένα βιώσιμο μέλλον. Πανευρωπαϊκά δίκτυα, όπως το Δίκτυο Αειφόρων Νήσων (ΔΑΦΝΗ), σημειώνουν εξαιρετικά αποτελέσματα σε έναν διαρκώς αυξανόμενο αριθμό νησιών, ενώ πολυάριθμα Ευρωπαϊκά Προγράμματα (όπως ενδεικτικά, τα Smile, Insulae, InterReg Med, και WiseGrid), αναδεικνύουν συντονισμένες δράσεις και καινοτόμες προσεγγίσεις, με δυνατότητες εφαρμογής και σε άλλα νησιά. To παράδειγμα της Τήλου αποτελεί ήδη ένα διεθνές ορόσημο, συνδυάζοντας πολλαπλές τεχνολογικές και μεθοδολογικές καινοτομίες, για τη διασφάλιση της αυτονομίας του νησιού, με την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων.    

Προκειμένου να εστιάσει στις ιδιαιτερότητες των νησιών και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των κοινών προκλήσεων που αναδύονται, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκκίνησε το 2017 την Πρωτοβουλία Καθαρή Ενέργεια για τα Ευρωπαϊκά Νησιά, με σημείο αναφοράς τη Διακήρυξη της Μάλτας, που υιοθετήθηκε από 14 κράτη μέλη της ΕΕ. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η Πρωτοβουλία Έξυπνα Νησιά, σε αντιστοιχία με τις Έξυπνες Πόλεις, που παρουσιάστηκε στο Ευρωκοινοβούλιο τον Μάρτιο του 2017. 

Το 2018, συστάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η Γραμματεία Καθαρής Ενέργειας για τα Ευρωπαϊκά Νησιά, ώστε να αποτελέσει ένα κοινό σημείο επαφής και πρακτικής υποστήριξης (one-stop-shop) για τις νησιωτικές κοινότητες, συγκροτώντας ένα συνδετικό κρίκο μεταξύ τους καθώς και με τεχνικούς συμβούλους, παρέχοντας χρήσιμο υλικό και πρακτική υποστήριξη. Η Γραμματεία έχει ήδη επιλέξει 26 ευρωπαϊκά νησιά, από τη Φιλανδία έως την Πορτογαλία, για να προωθήσει την ενεργειακή τους μετάβαση, στη βάση των προτάσεων που υπέβαλαν. Στα νησιά που επιλέχθηκαν συγκαταλέγεται η Σίφνος, η Σάμος, και η Κρήτη. Πρόσφατα, ολοκληρώθηκε και η υποβολή αιτήσεων για την απονομή του βραβείου του Υπεύθυνου Νησιού (RESponsible Island Prize).

Γενικότερα, η προσέγγιση που έχει υιοθετηθεί ως τώρα αφορά 4 βασικούς άξονες: πολίτες, τοπικές αρχές, τοπικές επιχειρήσεις και ακαδημαϊκά ιδρύματα. Παρά τις εστιασμένες δράσεις, παραμένει όμως σχετικά περιορισμένος ο συνδετικός κρίκος με την επενδυτική κοινότητα.  Ωστόσο, πλατφόρμες που επιτρέπουν συνδυασμούς έργων (project aggregating platforms) είναι ιδιαίτερα σημαντικές, ώστε να άρουν εμπόδια στη χρηματοδότηση αλλά και να διασφαλίσουν τεχνολογικές συνέργειες. 

Ο ρόλος της Νέας Υπηρεσίας - European Island Facility

Προκειμένου να επιφέρει πιο απτά αποτελέσματα, σε έναν μεγαλύτερο αριθμό νησιών, και να μετασχηματίσει πράγματι το ενεργειακό τους μέλλον, η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συμπληρώνεται προσεχώς με μια νέα Υπηρεσία, προϋπολογισμού 10 εκατ. €, όπως έχει ανακοινωθεί. Η νέα υποδομή ονομάζεται European Island Facility και θα αποτελέσει διάδοχο σχήμα της Γραμματείας Καθαρών Νησιών. Ουσιαστικά, η νέα πλατφόρμα θα κληθεί, μεταξύ άλλων, να ενισχύσει τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των νησιών και των πηγών χρηματοδότησης, εδραιώνοντας παράλληλα την ανάπτυξη της τεχνικής κατάρτισης σε τοπικό επίπεδο. 

Οι βασικές λειτουργίες της νέας υποδομής αφορούν ένα ευρύ και ολοκληρωμένο φάσμα ενεργειών. Συνοπτικά, η νέα πλατφόρμα:  

• Θα παρέχει υποστήριξη στα νησιά σε όλα τα στάδια, από την μοντελοποίηση της ενεργειακής τους μετάβασης και τον εντοπισμό δυνητικών έργων, έως την νομική ανάλυση, τις πηγές χρηματοδότησης και την έναρξη των επενδύσεων. 
• Θα οργανώνει τοπικές δράσεις ώστε να ενισχυθεί η κοινωνική αποδοχή, η συμμετοχή των κατοίκων στα έργα και η έννοια της συν-ιδιοκτησίας. 
• Θα αναπτύξει έναν διαφανή μηχανισμό (όπως διαγωνιστικές διαδικασίες) για την απευθείας χρηματοδότηση των νησιών, διαθέτοντας το 30% έως 70% του προϋπολογισμού της Υπηρεσίας.
• Θα αποτελεί σύμβουλο για την προσέλκυση χρηματοδότησης από τοπικούς, περιφερειακούς ή εθνικούς πόρους, και θα αναπτύξει ένα συγκροτημένο δίαυλο επικοινωνίας με επενδυτές (με πρωτοβουλίες όπως investor corners, project aggregation, crowdfunding).  
•  Θα δημοσιεύει με εύληπτο τρόπο τα σχέδια ενεργειακής μετάβασης και τις προτάσεις έργων που έχουν προωθηθεί, με έμφαση στη διάχυση γνώσης και καλών πρακτικών.
• Θα αναπτύξει μια στρατηγική κινητοποίησης μιας κρίσιμης μάζας νησιών, με επαρκή γεωγραφική διασπορά στον ευρωπαϊκό χώρο και ετερογένεια συνθηκών.
• Θα καταρτίσει μια στρατηγική για τη συνέχιση του έργου της, μετά το πέρας του προϋπολογισμού της.  

Μεταξύ των κριτηρίων που θα λαμβάνονται υπόψη για την επιλογή των νησιών ώστε να λάβουν χρηματοδότηση ή τεχνική υποστήριξη από την νέα Υπηρεσία, θα είναι η εκπεφρασμένη πολιτική δέσμευση για την ενεργειακή μετάβαση, η φιλόδοξη κλίμακα δυνητικών επενδύσεων και ο βαθμός εξοικονόμησης ενέργειας, ο σχεδιασμός για την ανάπτυξη τεχνογνωσίας μέσα στη δημόσια διοίκηση ώστε να αποτελέσει πάγια αξία για τα νησιά, ο βαθμός συμμετοχής των πολιτών, και η δέσμευση για παρακολούθηση της εξέλιξης των έργων για μια διετία.

Συμπέρασμα

Στην πρόκληση της ενεργειακής μετάβασης, τα νησιά δεν πρέπει να αποτελούν απλώς τμήμα της λύσης αλλά σημείο αναφοράς για καινοτόμες εφαρμογές. Η νέα Υπηρεσία, European Island Facility, προϋπολογισμού 10 εκατ. €, που θα συγκροτηθεί προσεχώς από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όπως έχει ανακοινωθεί, θα ενισχύσει τα εργαλεία ανάλυσης που θα έχουν στη διάθεση τους τα νησιά για να οργανώσουν την ενεργειακή τους μετάβαση και τη δικτύωσή τους. Θα παρέχει απευθείας χρηματοδότηση σε έργα, με βάση εδραιωμένα και διαφανή κριτήρια, αλλά και τεχνική εξειδίκευση, ενταγμένη στη δημόσια διοίκηση, σε θέματα αειφόρου ανάπτυξης.  Επιπρόσθετα, θα εστιάσει στην προσέλκυση επενδυτών και την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, διευρύνοντας τα επιτυχημένα παραδείγματα που έχουν ήδη ανακύψει. 

Αντίστοιχα, το θεσμικό πλαίσιο οφείλει να μετεξελιχθεί για να ακολουθήσει το ρυθμό της καινοτομίας και να άρει τις αγκυλώσεις που παρακωλύουν τις ενεργειακές επενδύσεις. Στην κατεύθυνση αυτή, η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας της Ελλάδας, σε συνεργασία με τον Γάλλο Ρυθμιστή, διοργανώνει στις 3-4 Οκτωβρίου στη Ρόδο το 3ο forum για την Καθαρή Ενέργεια στα νησιά, με έμφαση σε ρυθμιστικές εξελίξεις, τεχνικές προσεγγίσεις και συγκροτημένες λύσεις απανθρακοποίησης. 

Αναμφίβολα, η ενεργειακή μετάβαση δεν πρέπει να αποκλείει κανέναν πολίτη και η γεωγραφική απόσταση δεν μπορεί να συνιστά παράγοντα αποκλεισμού. Αντιθέτως, τα νησιά μπορούν να αναδείξουν καινοτόμες λύσεις και να υπογραμμίσουν την κρισιμότητα της συμμετοχής των πολιτών σε ένα νέο ενεργειακό μέλλον, αποτελώντας πηγή έμπνευσης για όλους μας.

Πηγή: energypress.gr