ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
Πως ορίζουμε τα οικολογικά υλικά; Ο ορισμός των οικολογικών υλικών είναι αρκετά σύνθετος. Το πόσο περιβαλλοντικά φιλικό είναι ένα υλικό έχει να κάνει με μία σειρά από παραμέτρους και σε κάθε περίπτωση τα τοπικά δεδομένα (τόσο περιβαλλοντικά όσο και κοινωνικο-οικονομικά) είναι καθοριστικά. Υπάρχουν κάποια κριτήρια που αν τα λάβουμε υπόψη μπορούμε να ορίσουμε ποια υλικά είναι καταλληλότερα από περιβαλλοντική άποψη για τον κάθε τόπο.
Το πρώτο κριτήριο έχει να κάνει με τις επιπτώσεις στο περιβάλλον που προκύπτουν από την εξόρυξη του υλικού ή της πρώτης ύλης για την παραγωγή του καθώς και από την επεξεργασία του υλικού.
Οι επιπτώσεις στο περιβάλλον είναι πολλαπλές κάθε φορά, σχετίζονται με την ρύπανση και την μόλυνση που προξενούν στην ατμόσφαιρα, το έδαφος το υπέδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα, τις ποσότητες σπάνιων ή αναντικατάστατων φυσικών πόρων που απορροφούν, τις ποσότητες των μη αφομοιώσιμων, μη ανακυκλώσιμων ή τοξικών οικοδομικών απορριμμάτων που παράγουν και τέλος τις επιπτώσεις στο φυσικό τοπίο.
Το δεύτερο κριτήριο αφορά την συνολική εμπεριεχόμενη (ή αλλιώς γκρίζα) ενέργεια του υλικού, δηλαδή την ενέργεια που απαιτείται για την αποκομιδή, μεταφορά και επεξεργασία του. Το αλουμίνιο για παράδειγμα που είναι ένα πλήρως ανακυκλώσιμο υλικό απαιτεί τεράστια ποσά ενέργειας κατά την κατεργασία και την επεξεργασία του. Η μεταφορά ενός εξαιρετικά οικολογικού υλικού από την άλλη άκρη του κόσμου έχει τελικά αρνητικό ενεργειακό (και οικονομικό) ισοζύγιο.
Ένα τρίτο κριτήριο έχει να κάνει με την έκλυση βλαβερών για την υγεία ρύπων (όπως η φορμαλδεΰδη) και τις τοξικές επιδράσεις που ασκούν, τόσο κατά την χρήση τους αλλά και κατά την καύση τους ή καταστροφή τους.
Τέλος, πολύ σημαντικά είναι ο αναμενόμενος χρόνος ζωής ενός υλικού και η δυνατότητα επανάχρησης, ανακύκλωσης ή επιστροφής των πρώτων υλών στο φυσικό έδαφος με τις μικρότερες δυνατές απώλειες.
Χημική ρύπανση & πράσινη χημεία
Ένας τομέας στον οποίο στηρίζεται κατά πολύ η σύγχρονη τεχνολογία δόμησης είναι η χημική βιομηχανία, που με την επεξεργασία της μοριακής δομής των υδρογονανθράκων πετρελαίου δημιούργησε νέες πρώτες ύλες (με χαμηλό κόστος και εξαιρετικές ιδιότητες) τα συνθετικά πολυμερή. Η χημική ρύπανση που προκαλείται, όμως, παράλληλα με την ανάπτυξη αυτού του τομέα έχει σαφώς συμβάλει στην περιβαλλοντική υποβάθμιση και την κλιματική αλλαγή, καθώς τα χημικά προϊόντα έχουν αποδεδειγμένα καταστροφικές επιδράσεις τόσο στον τόπο παραγωγής τους όσο και κατά την χρήση τους.
Εναλλακτικά εξελίσσεται εδώ και αρκετά χρόνια ο τομέας της πράσινης ή ήπιας χημείας που επιδιώκει τον περιορισμό της χρήσης παραγώγων του πετρελαίου και την αντικατάσταση τους με φυσικά υλικά με παρόμοιες ιδιότητες έχοντας σαν γνώμονα την υγεία του ανθρώπου, τόσο κατά την παραγωγή όσο και κατά την χρήση.
Είναι σαφές ότι τα κριτήρια επιλογής των υλικών οικολογικής δόμησης είναι πολυδιάστατα και ότι κατά την επιλογή μπορεί να βρεθούμε μπροστά σε διλήμματα σχετικά με το πιο κριτήριο είναι πιο σημαντικό. Πάντως, το ζήτημα της υγιεινής των κτιρίων που κατοικούμε αν και πρωτεύον κριτήριο επιλογής υλικών, πρέπει να συνδυάζεται με μια συνολικότερη θεώρηση των επιπτώσεων της παραγωγής και διακίνησης των υλικών στο περιβάλλον, είτε το άμεσο είτε το παγκόσμιο, σε όλο τον κύκλο ζωής τους: Για παράδειγμα η χρήση τροπικής ξυλείας μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες για οικοσυστήματα όπως ο Αμαζόνιος, αλλά και η μεταφορά εισαγόμενων «πράσινων» υλικών από μεγάλες αποστάσεις μειώνει ίσως την θετική επίδρασή τους στο περιβάλλον.
ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣΗΣ
Ξύλο
Το ξύλο συχνά θεωρείται το πλέον περιβαλλοντικά κατάλληλο υλικό, όμως αυτό ισχύει μόνο όταν η χρήση του σε έναν τόπο συνοδεύεται από ελεγχόμενες και πιστοποιημένες δασικές καλλιέργειες. Η μαζική χρήση του ξύλου στην Ελλάδα θα προϋπέθεται και την αντίστοιχη ανάπτυξη καλλιεργειών οικοδομικής ξυλείας με αυστηρά πρότυπα διαχείρισης.
Επίσης βασική προϋπόθεση είναι κατά την επεξεργασία των προϊόντων ξυλείας να χρησιμοποιούνται φυσικά αβλαβή παρασιτοκτόνα (όπως το βορικό άλας) και μη τοξικά υλικά φυτικής προέλευσης (φυτικά έλαια, κερί, φυτικές ρητίνες).
Χώμα/ Πηλός/ Άργιλος
Τα συμβατικά κεραμίδια και τα τούβλα (οπτόπλινθοι) που χρησιμοποιούμε στην οικοδομή αν και εμπεριέχουν αρκετή γκρίζα ενέργεια (απαιτείται αρκετή ενέργεια και εκλύεται πολύ θερμότητα κατά την παραγωγή τους) είναι υλικά με πρώτη ύλη τον άργιλο και έχουν αρκετά θετικά χαρακτηριστικά (δεν είναι τοξικά είναι ανακυκλώσιμα και έχουν καλές θερμικές ιδιότητες).
Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν οι κατασκευές από ωμό πηλό (από άργιλο, άμμο και ίλη) ο οποίος παρουσιάζει εξαιρετικές ιδιότητες (θερμοχωρητικότητα, εξισορρόπιση υγρασίας, μεγάλο χρόνο ζωής, εύκολη συντήρηση, αντοχές, πλαστικότητα). Έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνικές δόμησης με ωμό πηλό όπως η δόμηση με καλουπωτές πλίνθοι φυσικά ή τεχνητά ξηραμένων (adobe) ή η κατασκευή χυτού καλουπωτού πηλού (pise).
Η πέτρα είναι ένα παραδοσιακό φυσικό υλικό δόμησης που παρέχει και ένα πολύ καλό κέλυφος από θερμική άποψη λόγω της μεγάλης θερμοχωρητικότητάς της.
Περιβαλλοντικά προβλήματα από την χρήση της προκύπτουν όταν πρέπει να μεταφερθεί σε πολύ μάκρυνες αποστάσεις ή όταν γίνεται υπερεκμετάλλευση των χώρων εξόρυξής της με αποτέλεσμα την χωρίς επιστροφή καταστροφή του φυσικού τοπίου.
ΜΟΝΩΤΙΚΑ
Το ζήτημα της μόνωσης είναι κρίσιμο και αρκετά περίπλοκο. Η σωστή μόνωση του κελύφους είναι ο κύριος παράγοντας που καθορίζει την ενεργειακή συμπεριφορά ενός κτιρίου από την άλλη όμως τα περισσότερα μονωτικά και στεγνωτικά υλικά είναι τα κατεξοχήν υλικά που παράγονται από την χημική βιομηχανία.
Στην Ελλάδα χρησιμοποιούνται αφρώδεις μονώσεις (εξηλασμένης) πολυστερίνης και πολυουρεθάνης, υλικά που προέρχονται από μη ανανεώσιμες πηγές (υδρογονάνθρακες), είναι εξαιρετικά τοξικά (τόσο κατά την παραγωγή όσο και κατά την χρήση αλλά και την καύση τους), δεν ανακυκλώνονται και τέλος δεν επιτρέπουν την αναπνοή του κτιρίου (βασική παράμετρος για την υγιεινή των εσωτερικών χώρων και την εξισορρόπιση της υγρασίας).
Ο υαλοβάμβακας ή ο πετροβάμβακας οι οποίοι επίσης συναντώνται στην ελληνική αγορά, παράγονται από φυσικές ορυκτές ίνες, είναι ανακυκλώσιμες και διαπερατές. Το μειονέκτημά τους είναι ότι απελευθερώνουν ίνες που θεωρούνται επιβλαβείς για την υγεία, γι' αυτό θέλει προσοχή κατά την τοποθέτηση και καλό εγκλωβισμό στα δομικά στοιχεία της κατασκευής.
Το Heraklith ή ξυλόμαλλο είναι ένα μονωτικό υλικό σε πλάκες που παράγεται από ίνες ξύλου με συνδετικό υλικό το τσιμέντο.
Είναι ένα υλικό που μπορεί να βρεθεί στην ελληνική αγορά, δεν έχει χημικές προσμίξεις δεν απαιτεί πολύ ενέργεια και είναι ανακυκλώσιμο. Έχει κάποια προβλήματα στην τοποθέτηση λόγω του σχετικά μεγάλου βάρους.
Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται στην αγορά όλο και περισσότερα δομικά προϊόντα από φυσικές πρώτες ύλες. Υλικά από φελλό, φυτικές και ζωικές ίνες (λινάρι, κλωστική κάνναβη, γιούτα κα), φυσικές ρητίνες και πολυμερή (κυτταρίνη, οι πρωτεΐνες και η ουρίας), θεωρούνται φυσικά ανανεώσιμα και πλήρως αποδομήσιμα.
Είναι μια αγορά που δεν είναι ιδιαίτερα (έως καθόλου) ανεπτυγμένη στην Ελλάδα αλλά συναντάμε πάρα πολλές εφαρμογές (αρκετά προσβάσιμες από άποψη κόστους) σε άλλες χώρες. Όπως και στην περίπτωση του ξύλου το ζήτημα της τοπικής παραγωγής και της υπέρμετρης ζήτησης είναι κρίσιμο και απαιτείται πολύ προσεκτική διαχείριση και προς τις δύο κατευθύνσεις.
Ενδεικτικά αναφέρουμε μονωτικά παπλώματα ή ίνες από λιναρόμαλλο, κλωστική κάνναβη, κοκκοφοίνικα, υπολείμματα βαμβακιού και μαλλί πρόβατου, φυτικές ίνες (γιούτας, σιζάλ, κάνναβης) για την στεγάνωση αρμών, μόνωση ή πατώματα από φελλό, μόνωση από διογκωμένο ανακυκλωμένο χαρτί (ouate de cellulose), διογκωμένο (σε κόκκους) άργιλο.
Επιχρίσματα Χρώματα
Τέλος αξίζει να αναφέρουμε την παραγωγή επιχρισμάτων και χρωμάτων με όσο το δυνατό λιγότερες χημικές προσμίξεις και την επιστροφή σε παραδοσιακές μεθόδους: τα χρώματα και οι σοβάδες με βάση τον ασβέστη, η χρήση αδρανών και ενισχυτικών υλικών όπως οι ποζολάνες ή το κεραμάλευρο, οι σοβάδες από άργιλο με φυτικές ίνες (άχυρο) κα.
Η αμφισβήτηση, πόσο μάλλον η αλλαγή, οποιασδήποτε συνήθειας είναι ένας πολύ δύσκολος στόχος, ιδιαίτερα δε όταν σχετίζεται με χρόνια εδραιωμένες τεχνικές παραγωγής κατοικίας και την ύπαρξη ενός αντίστοιχου (ισχυρού) κλάδου οικοδομικών υλικών. Ωστόσο, αξίζει να φανταστούμε και έχουμε κάποια δείγματα προς την συνολική «αλλαγή παραδείγματος» στον τομέα της κατασκευής με την ανάπτυξη μιας πράσινης βιομηχανίας υλικών και την ευρεία εφαρμογή τους στην παραγωγή κατοικίας.
Ωστόσο, μια τέτοια βιομηχανία πράσινων υλικών δεν θα πρέπει να λειτουργήσει απλά συπληρωματικά με την υπάρχουσα, απλά "πρασινίζοντας" την εικόνα των βιομηχανιών ή παράγοντας πολύ ακριβά υλικά που θα απευθύνονται σε λίγους. Αντίθετα, η ανάπτυξη μιας πράσινης βιομηχανίας υλικών και η αλλαγή των τρόπων παραγωγής κατοικίας (αλλά και των προτύπων διαβίωσης) είναι ένας κοινωνικός στόχος που απαιτεί την συμμετοχή του δημοσίου και συλλογικών κοινωνικών φορέων, ώστε να αντικαταστήσει τα σημερινά αντιπεριβαλλοντικά μοντέλα.
Από την άλλη, η οικολογική δόμηση μπορεί να μην απαιτεί την πλήρη ανατροπή της ήδη ανεπτυγμένης οικοδομικής τεχνογνωσίας και πρακτικής. Εξάλλου, η τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα, κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα και πλήρωση με τούβλα δεν είναι από μόνη της υπερβολικά περιβαλλοντικά επιβλαβής και αποτελεί πιθανά μια καλή βάση για να προχωρήσουμε σε ένα πιο οικολογικό μοντέλο. Η υπερμεγένθυνση των κατασκευών και των "βασικών" απαιτήσεων για τους χώρους διαβίωσης καθώς και η συνεχής επέκταση του κτισμένου στο φυσικό περιβάλλον είναι ένα ακόμα πιο κρίσιμο ζήτημα.